تاریخچه صنعت برق ایران

سرویس آموزش و آزمون برق نیوز: در سال ۱۸۷۱ میلادی (۱۲۵۰ هجری شمسی) ماشین گراماختراع شد. این اختراع گامی اساسی در راه ایجاد صنعت برق تجاری بود، زیرا پس ازآن تبدیل انرژی مکانیکی (و هر نوع انرژی دیگری که بتوان از آن کار مکانیکی به دستآورد) به انرژی برقی ممکن گردید
یازده سال پس از آن، درسال ۱۸۸۲ میلادی (۱۲۶۱ هجری شمسی) توماس ادیسون نخستین موسسه برق تجاری خود را برای تامین روشنایی در یکیاز خیابانهای نیویورک افتتاح کرد
بیان دو واقعه مهم بالا برای درک رابطه زمانی بین تاریخ پیدایش صنعت برق در جهان و در ایران خالی از فایده نیست. چنانکه خواهد آمد، اولین مولد برق در ایران، سه سال بعد از موسسه برق توماس ادیسون به کارافتاد.

از ۱۳۰۰ تا ۱۳۱۰
از اوایل سالهای ۱۳۰۰ به بعد، با آگاهی و علاقه مندشدن بخش خصوصی به مزایای برق، رفته رفته در شهرهای بزرگ و کوچک ایران، تاسیساتیبرای تولید و توزیع و فروش برق ایجاد شد. این گونه فعالیت‌ها عموما" درمقیاسهای کوچکومحدود وبه طور کلی منفک از یکدیگر انجام می‌گرفت و البته نیاز به هماهنگی هم درشرایط آن روزهای نخستین احساس نمی‌شد درهمین دوران برخی ازکارخانه‌های صنعتیجدیدالتاسیس هم دارای تجهیزات برق اختصاصی شدند که داد و ستدهایی نیز با موسسات برق شهری داشتند.

در ۱۳۱۰
برای نخستین بار، شبانه روزی کردن برق در تهران درمیان دولتمردان آن زمان مطرح شد و اقدامات اولیه برای تحقق آن صورت گرفت.

در ۱۳۱۶
پس از شش سال و با گذراندن نشیب و فراز‌های بسیار، بلاخره در تاریخ ۲۵ / ۶ / ۱۳۱۶ نیروگاه بخاری ساخت کارخانه اشکودای چکسلواکی با قدرت ۴ × ۱۶۰۰ = ۶۴۰۰ کیلو وات در محل کنونی شرکت برق منطقه‌ای تهران نصب شد و به بهرهبرداری رسید.
با وجود آن که در تهران به علت وسعت شهر و موقعیت سیاسی و اجتماعیآن، سرمایه گذاری دولتی در کار برق رسانی پیش از همه شهرهای دیگر آغاز شد، بخشخصوصی هم در امور برق رسانی در تهران فعالیت قابل توجهی داشت به نحوی که در سال ۱۳۴۱ یعنی سال تاسیس سازمان برق ایران تعداد شرکتهای خصوصی که هر یک در بخشی از شهرتهران فعالیت داشتند به ۳۲ شرکت رسیده بود.

از ۱۳۲۷ تا ۱۳۳۴
برنامه هفت ساله اول عمرانی کشور به اجرا در آمد کهدر آن سهمی هم برای توسعه صنعت برق در کشور با هدف تامین مصارف خانگی شهر‌ها و فراهمکردن رفاه اجتماعی منظور شده بود. دراین دوران، سازمان برنامه تعدادی مولدهای دیزلی ۵۰ و ۱۰۰ و ۱۵۰ کیلو واتی را خریداری کرد و با بهره ۳ درصد به شهرداری‌ها و شرکتهایبرق خصوصی فروخت و، چون دریافت کنندگان کمک سازمان برنامه می‌بایست تواناییهای لازمرا برای تقبل ۵۰ درصد از سرمایه گذاری‌ها داشته باشند، طبعا" اعطای کمک‌ها، بهامکانات مالی شهر‌ها و موسسه‌های وام گیرنده بستگی داشت. به هر صورت در پایانبرنامه اول، جمع قدرت نامی نصب شده در کشور به ۴۰ مگاوات و میزان انرژی تولیدیسالانه به حدود ۲۰۰ میلیون کیلو وات ساعت رسید.

از ۱۳۳۴ تا ۱۳۴۱
در این سال‌ها برنامه هفت ساله عمرانی دوم کشور اجراشد. سهم برق در این برنامه، با هدف افزایش تولید برق، کاهش هزینه‌های تولید وپایین آوردن سطح عمومی نرخ‌ها درنظر گرفته شده بود
دراین برنامه بنابر توصیهکارشناسان خارجی و داخلی، برای توسعه تاسیسات برق چهار حوزه فعالیت به شرح زیرمنظور گردید:
– منطقه خوزستان
– منطقه تهران
– شهرهای بزرگ
– شهرهای کوچک

بدین ترتیب می‌توان گفت که اندیشه فراتررفتن از محدوده هر شهر درکار توسعه صنعت برق، در برنامه دوم شکل گرفت. شروع به کاراحداث نیروگاههای برق آبیمهم کشور شامل سد دز (با ظرفیت اولیه ۱۳۰ مگاوات)، سد کرج (با ظرفیت ۹۱ مگاوات) و سد سفیدرود (با ظرفیت اولیه ۳۵ مگاوات) همچنین نیروگاه حرارتی طرشت (به قدرت ۵۰ مگاوات) ازدستاوردهای این دوره است
در ۱۳۴۱
برنامه سوم عمرانی کشورآغاز شد. با پذیرش نقش زیربنایی صنعت برق، در این برنامه نیز اعتبارات قابل توجهی برای این صنعت تخصیص داده شد
در این برنامه که ۵ / ۵ سال به طول انجا مید (تاآخرسال ۱۳۴۶)، در مجموع، مبلغ ۲۱ میلیارد ریال در صنعت برق هزینه گردید که به طورکلی سه بخش را در بر می‌گرفت

-تامین برق مراکز عمده مصرف شامل شهرهای تهران، اصفهان، شیراز، مشهد، تبریز، رشت ، همدان و ساری
-تامین برق ۱۷ شهر متوسط کشورشامل شهرهای آمل، چالوس، اردبیل، مراغه، لاهیجان، ارومیه، یزد، بهشهر، بوشهر، قزوین، کرج، بابلسر وکرمانشاه
-تامین برق شهرهای کوچک

در همین برنامه، تشکیل سازمان برقایران به منظور اشراف کلی واعمال مدیریت بر برنامه ریزی و اجرای طرحهای تولید وایجا د. موسسات تولید، انتقال و توزیع برق و هدایت سرمایه گذاری‌ها دربخش برق پیشبینی شده بود این سازمان درتاریخ ۱۳ دی ماه ۱۳۴۱ رسما" تشکیل یافت و تا پایان سال ۱۳۴۴ که عملا" دروزارت آب وبرق ادغام شد به انجام وظایف خود ادامه داد.

در ۱۳۴۳
قانون تاسیس وزارت آب و برق در تاریخ ۱۶ / ۱ / ۱۳۴۳ بهدولت ابلاغ شد در بخش برق، وظایف زیر برعهده این وزارت خانه قرار می‌گرفت.

-تهیه و اجرای برنامه‌ها و طرحهای تولید و انتقال نیرو به منظور تاسیس مراکز تولید برقمنطقه‌ای و ایجادشبکه‌های فشار قوی سراسر کشور

-اداره تاسیسات برق که به موجب بند بالا ایجاد می‌شود و بهره برداری از آن‌ها

-نظارت بر نحوه استفاده از نیروی برق

سازمان برق ایران در سال ۱۳۴۴ به عنوان واحد برق در وزارت آب وبرق ادغام شد، وسازمانهای دیگری هم که تاآن زمان به توسط سازمان برنامه، سازمانبرق ایران یا به نحو دیگر به وجود آمده بودند تحت پوشش نظارتی وزارت آب و برق قرارگرفتند.
در آذر ماه همین سال اساسنامه شرکتهای برق منطقه‌ای تدوین شد و بدینترتیب تعداد ۱۰ شرکت برق منطقه‌ای (علاوه برسازمان آب و برق خوزستان که از سال ۱۳۳۹ ایجاد شده بود) تشکیل یافت که عبارت بودند از شرکتهای برق منطقه‌ای (تهران)، (اصفهان)، (خراسان)، (آذربایجان)، (فارس)، (مازندران)، (گیلان)، (جنوب شرقی ایران)، (کرمانشاهان) و (همدان و کردستان)
با تشکیل شرکتهای برق منطقه‌ای، صنعت برق کشور صورتی سازمان یافته و منسجم به خود گرفت. حوزه‌های زیرپوشش این شرکتهادرابتدا تمامی مساحت کشوررا شامل نمی‌شد و نوعا" از تقسیمات کشوری نیز پیروی نمی‌کرد تعداد و حوزه‌های جغرافیایی شرکتهای برق منطقه‌ای با گذشت زمانمشمول اصلاحاتی گردید به طوری که درحال حاضر تعداد آن‌ها به ۱۶ می‌رسد و در مجموعتمامی کشور را پوشش می‌دهند.
در ۱۳۴۷
برنامه چهارم عمرانی آغازشد. دراین برنامه کهتاپایان سال ۱۳۵۱ ادامه داشت، نگرش به صنعت برق به عنوان یک صنعت زیربنایی و بادید کلان نگر صورت گرفت. احداث خطوط انتقال نیروی سراسری و تاسیس نیروگاههاینسبتا" بزرگ آبی وحرارتی درطی این برنامه نضج گرفت، به طوری که درطول برنامه، جمعقدرت نامی نصب شده در کشور از ۱۵۹۹ مگاوات به ۳۳۵۴ مگاوات (با رشد متوسط سالانه ۱۶ درصد) وتولید انرژی برق از ۴۱۳۳ میلیون کیلووات ساعت به ۹۵۵۳ میلیون کیلووات ساعت (با رشد متوسط سالانه ۲ / ۱۸ درصد) بالغ گردید و تعداد مشترکان در تعرفه‌های مختلف به ۱۶۶۹ هزار رسید
در طی این برنامه، مسئولیت برق نزدیک به ۱۹۰ شهر کشور بر عهدهوزارت آب و برق قرار گرفت. برق مورد نیاز شهرهای کوچک، شهرک‌ها و تعدادی ازروستاهای برقدار به توسط بخش خصوصی و یازیرنظر و بامدیریت شهرداری‌ها تامین میشد. تعداد روستاهای برقدار کشور از ۱۴۸ روستا درآغاز برنامه، به ۴۹۱ روستا درپایانسال ۱۳۵۱ رسید.

به منظور استفاده صحیحتر از منابع و امکان برقراری داد و ستد انرژی برقی بین مناطق و کارتولیدوانتقال برق به طور کلان، شرکت تولیدوانتقال نیروی برق ایران (توانیر) از سال ۱۳۴۸ آغاز به کار کرد. اساسنامه و شرحوظایف این شرکت، بنا بر ضرورتهای زمان تا کنون سه بار مورد تجدید نظر قرار گرفتهاست. ازسال ۱۳۷۵ تا کنون، این شرکت با نام "سازمان مدیریت تولید و انتقال نیرویبرق ایران (توانیر) "، فعالیت‌ها و ماموریتهای معاونت امور
برق وزارت نیرو رانیز برعهده دارد و هدف‌ها وظایف زیر را دنبال میکند

-تهیه و تدوین و پیشنهاداستراتژی‌ها و سیاست‌ها و برنامه‌های برق کشور
-برنامه ریزی، نظارت، کنترل وهدایت برق کشور
-ایجاد هماهنگی و نظارت بر شبکه سراسری برق
-برنامه ریزی ونظارت بر مصارف مختلف برق کشور
-حفظ یکپارچگی و پایداری شبکه سراسری برق کشور

در ۱۳۵۲
برنامه پنجم عمرانی از این سال آغاز شد و تا پایانسال ۱۳۵۶ ادامه یافت سیاستهای زیر بر اجرای برنامه‌ای صنعت برق در این برنامه حاکم بود:

-احداث واحدهای بزرگ حرارتی در شمال و جنوب کشور به لحاظ دسترسی آسانتر به منابع
سوخت و سواحل دریا
-ایجاد سد بر روی رودخانه‌های بزرگ
-تامین برقمناطق دور افتاده کشور با استفاده از نیروگاههای دیزلی

درسالهای برنامه پنجم، معادل ۱۳۳۲ مگاوات برظرفیت نیروگا ههای گازی کشورافزوده شد که علت اصلی آنتاخیر دربهره برداری از نیروگاههای آبی در دست احداث بود دراین برنامه، تا سیسنیروگاههای هسته‌ای نیز در دستور کار قرارداشت که علی رغم هزینه‌ها و تبلیغاتفراوان، نتیجه مشخصی عاید نساخت.
به هر صو رت قدرت نصب شده در پایان. بر نامه به ۷۱۰۵ مگا وات (با ۲ / ۱۶ درصد رشد متوسط سالانه)، انرژی سالانه تولید شده به ۱۸۹۸۴ میلیون کیلووات ساعت (با ۷ / ۱۴ درصد رشد سالانه) رسید و تعدادمشترکان به ۳۱۰۵ هزار بالغ گردید. تا پایان این برنامه تعدادی از روستاهای کشور نیز از برقبهره‌مند شدند.

در ۱۳۵۳
باتوجه به اینکه نهادهاو سازمانهای مختلفی دست اندرکار مقوله انرژی درکشور بودند و هماهنگی بین آن‌ها ضروری می‌نمود، به موجب لایحهقانونی مصوب ۲۸ / ۱۱ / ۱۳۵۳ با محول شدن برنامه ریزی جامع فعالیتهای مربوط به انرژیکشور، نام وزارت آب و برق به وزارت نیرو تغییرکرد.

در ۱۳۵۷
با پیروزی انقلاب اسلامی، بازنگری اساسی در خط مشیهای صنعت برق و هماهنگ ساختن آن‌ها با هدفهای عالی انقلاب ضرورت یافت. عنایت به مفهوم خودکفایی، سرما یه گذاری درکارخانه‌های تولید کننده تجهیزات مورد نیاز صنعتبرق، کوتاه کردن دست مشاوران و پیمانکاران خارجی و توجه به بهره گیری بهینه ازتواناییهای داخلی، صنعت برق را در راستای تازه‌ای قرارداد، فراهم کردن امکاناستفاده گسترده از انرژی برق برای توسعه اقتصادی، اجتماعی و رفع محرومیتها، افقهایجدیدی را فراروی مسئولان صنعت قرار داد.

از ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۷
در این سال‌ها که هشت سال آن مقارن با جنگ تحمیلیعراق علیه جمهوری اسلامی ایران بود. صنعت برق ایران خود را موظف می‌دید که علاوهبر نگهداری و بهره برداری از تاسیسات موجود خود برای حمایت ازمردم و دفاع از پشتجبهه، توسعه‌های لازم را نیز چه در امر تولیدوانتقا ل. وچه در جهت توزیع و خدمترسانی به مشترکان انجام دهد. برق ر?³انی به روستا‌ها که تا پایان سال ۱۳۵۷ در ۴۲۳۷ روستاهای نزدیک شهر‌ها تحقق یافته بود به صورت یکی ازمحورهای اساسی فعالیتهای صنعتبرق درآمد به طوری که درطی دوران جنگ تحمیلی، علی رغم همه دشواری‌ها، سالانه بهطور متوسط بیش از ۱۸۰۰ روستا برقدار گردید و بدین ترتیب در انتهای سال ۱۳۶۷ تعدادروستاهای برقدار کشور از ۴۳۲۷ روستا به ۲۲۵۴۱ روستا رسیده بود درسالهای اولیهپس ازپیروزی انقلاب اسلامی و درطی دوران جنگ تحمیلی، با وجود همه مشکلات ناشی ازجنگ، صنعت برق به رشد همه جانبه خود ادامه داد. نگاهی مقایسه‌ای به چند شاخص اصلیمویداین مدعااست

 

از ۱۳۶۸ تا کنون
با پایان گرفتن جنگ تحمیلی، ابتداترمیمخسارتهاوخرابیهای دوران جنگ در کانون توجه مدیران و مسئولان صنعت برق قرار گرفت. به عنوان مثال، بررسی‌ها نشان می‌داد که از قدرت نصب شده کشور، معادل ۲۲۱۰ مگاواتدر اثر آسیبهای جنگ از مدار خارج است. بااحتساب تاسیسات انتقال نیروو سایر تجهیزاتمی توان تصور کرد که بازسازی ویرانه‌های بازمانده از جنگ چه کوشش و تلاش عظیمی راطلب می‌کرده است. ترمیم خسارت‌ها که از نیمه دوم سال ۱۳۶۷ آغاز شده بود با سه سالکار شبانه روزی به انجام رسید و تا پایان سال ۱۳۷۰ واحد‌ها و تاسیسات آسیب دیدهمجددا" در مدار قرارگرفتند.

 

پس از خاتمه جنگ، فعالیتهای صنعت برق که تا آن زمان ازدشواریهای روز به روز جنگ تاثیر منفی می‌گرفت، سامانمندی بیشتری یافت وهمگا مبادوبرنامه اول ودوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران به پیشرفت مقایسه ارقام مهم عملکرد صنعت برق در پایان سال ۱۳۷۶ که نه سال از طولبرنامه‌های اول و دوم گذشته و دو سال به پایان برنامه دوم مانده بوده است با ارقاممربوط به ابتدای برنامه، جهش صنعت برق را آشکارمی سازد.

واضح است که ارقام بالاو مقایسه آن‌ها تنها گوشه‌های کوچکی از صحنه وسیع یک تلاش همه جا نبه را نشان میدهند و تحقق این ارقام مستلزم به ثمر رسیدن کوشش‌ها و پشتیبانیهای فراوانیبوده استکه متاسفانه این گاه شمار مختصر، حوصله پرداختن به همه آن‌ها را ندارد، در اینجاتن‌ها به بیان این نکته اکتفا می‌کنیم که توجه به نیروی انسانی به عنوان سرمایه اصلیصنعت برق، پس از پیروزی انقلاب اسلامی و بویژه در دوران بازسازی بعد از جنگتحمیلی از راه کارهای اصلی صنعت بوده است.

آموزش این نیرو‌ها برای ارتقاء کیفیت وشکوفا ساختن استعداد‌های خدادادی آن‌ها، همچنین سازماندهی نیرو‌ها در جهتی که هدفهایکمی و کیفی برنامه‌ها رابرآورده سازد و هیچ یک از هدفهای صنعت برق، از تامین برقبرای مصرف کنندگان گرفته تا بهبود بخشیدن به کیفیت خدمات و جلب رضایت مشترکان، کوشش در راه رسیدن به خود کفایی و ورود در بازارهای بین المللی و رقابت جهانی تحتالشعاع دیگری قرار نگیرد، همواره مورد توجه برنامه ریزان و مدیران صنعت بوده است.