نقد عباس عبدی بر نگاه مهندسی به سیاست

به گزارش "برق نيوز" پنجم اسفندماه روز بزرگداشت خواجه نصيرالدين طوسي و همچنين روز مهندس است كه دست بر قضا امسال با روز ولادت حضرت زينب (س) و روز پرستار يكي شده است. مهندس ها در تاريخ سياسي، اجتماعي و فرهنگي جامعه ما و در ساختن آنچه ايران نو مي خوانيم، نقش كليدي و اساسي داشته اند. از همان دو قرن پيش يعني عصر عباس ميرزا كه نخستين ايرانيان براي تحصيل به ممالك راقيه اعزام شدند تاكنون همواره رشته هاي فني و مهندسي و علوم دقيقه جايگاه ويژه اي در ميان خانواده هاي ايراني داشته اند و عمدتا تمايل دارند فرزندان شان دكتر (پزشك) - مهندس شوند.

به همين خاطر هم معمولاموفق ترين جوانان ايراني معمولارشته هاي فني و مهندسي را براي ادامه تحصيل انتخاب مي كردند، به دلايل متعددي از جمله اشتغال، درآمد بالاتر، نياز جامعه به ساخت و ساز و توسعه، امكان تحرك اجتماعي و... تا جايي كه به رشته هاي مهندسي مربوط مي شود، دانش آموختگان اين رشته ها در كنار فعاليت هاي مربوط به تخصص شان به حوزه هاي سياسي و اجتماعي و حتي فرهنگي نيزوارد مي شوند. در تاريخ جنبش دانشجويي همواره دانشكده هاي فني و مهندسي جايگاه ويژه اي داشته اند، شمار زيادي از چريك ها و فعالان سياسي پيش از انقلاب نيز دانشجويان فني بودند. غير از آن در ميان سياسيون معاصر ايراني نيز به نام هاي شاخصي بر مي خوريم كه مهندس بوده اند همچون مهدي بازرگان كه احتمالاشناخته شده ترين ايشان است.

 اگر از مهندس كاظم حسيبي (١٣٦٩-١٢٨٥دانش آموخته ايراني پلي تكنيك پاريس) كه از چهره هاي سياسي پيش از انقلاب بود بگذريم، در بعد از انقلاب با شمار زيادي مهندس مواجه مي شويم كه در سمت هاي اجرايي و سياسي نقش هاي كليدي را به عهده داشتند.

 در دولت موقت مهندس بازرگان با نام هايي چون شهيد مصطفي چمران (الكترومكانيك دانشكده فني دانشگاه تهران)، هاشم صباغيان (راه و ساختمان دانشكده فني دانشگاه تهران)، علي اكبر معين فر (راه و ساختمان دانشكده فني دانشگاه تهران)، عزت الله سحابي (مكانيك، دانشكده فني دانشگاه تهران)، محمد يوسف طاهري قزويني، محمد توسلي (راه و ترافيك دانشگاه تهران و امريكا) بر مي خوريم. در كابينه هاي بعدي چهره هاي شاخص مهندس اين افراد بودند: شهيد محمد جواد تندگويان (پالايش دانشگاه آبادان)، حسن عباسپور (الكترونيك دانشكده فني دانشگاه تهران)، مرتضي نبوي (دانشكده فني دانشگاه تهران)، بهزاد نبوي (الكترونيك پلي تكنيك تهران)، محمد شهاب گنابادي (راه و ساختمان دانشگاه علم و صنعت)، سيد محمد غرضي (الكترومكانيك، دانشكده فني دانشگاه تهران)، حسن غفوري فرد (استاد برق دانشگاه پلي تكنيك)، محمدرضا نعمت زاده (مهندسي محيط زيست، دانشگاه كاليفرنيا)، مصطفي هاشمي طبا، موسي كلانتري (راه و ساختمان پلي تكنيك تهران) و محمود قندي (مكانيك دانشكده فني دانشگاه تهران).

در دولت هاي جنگ به رياست جمهوري آيت الله خامنه اي مقام معظم رهبري نيز بسياري از مهندسان قبلي مثل مرتضي نبوي، بهزاد نبوي، ميرحسين موسوي، محمد علي نجفي، محمد غرضي، حسن غفوري فرد و... حضور داشتند، همچنين در اين دولت غلامرضا آقازاده (كامپيوتر دانشگاه تهران) از ديگر مهندسان بود. اين مهندسان در دولت هاي اكبر هاشمي رفسنجاني نيز نقش موثري داشتند، در كابينه هاشمي رفسنجاني همچنين مي توان به اكبر تركان (مكانيك دانشگاه صنعتي شريف)، عباس آخوندي (راه و ساختمان دانشكده فني دانشگاه تهران)، بيژن نامدار زنگنه (راه و ساختمان دانشكده فني دانشگاه تهران)، مصطفي ميرسليم (مكانيك دانشگاه پواتيه فرانسه) اشاره كرد.

در دولت اصلاحات نيز مهندسان حضور جدي داشتند غير از بسياري از مهندساني كه در دولت هاي پيشين حضور داشتند در اين دوره از اين مهندس ها مي توان ياد كرد: محسن ميردامادي (راه و ساختمان پلي تكنيك)، حبيب الله بيطرف (دانشكده فني دانشگاه تهران)، معصومه ابتكار (پتروشيمي پلي تكنيك)، سعيد حجاريان (مكانيك دانشكده فني دانشگاه تهران)، مصطفي تاج زاده (مكانيك امريكا)، محسن صفايي فراهاني (دانشكده فني تبريز)، احمد خرم (دانشكده فني دانشگاه تهران)، محمد علي نجفي (ورود به دانشگاه صنعتي شريف براي مهندسي و ادامه تحصيل در رشته رياضي).

    محمود احمدي نژاد (عمران دانشگاه علم و صنعت) رييس دولت هاي نهم و دهم هم خودش و هم مهم ترين مشاورش اسفنديار رحيم مشايي (الكترونيك دانشگاه صنعتي اصفهان) مهندس بودند. از ديگر مهندسان كابينه هاي اين دو دولت مي توان به اين اسامي اشاره كرد: محمدسليماني (برق و الكترونيك دانشگاه شيراز)، داود دانش جعفري (عمران دانشگاه كشمير هندوستان)، مجيد نامجو (عمران دانشگاه شهيد باهنر كرمان)، عبدالرضا شيخ الاسلامي (عمران دانشگاه علم و صنعت)، محمد رضا اسكندي (كشاورزي، دانشگاه شهيد چمران اهواز)، محمد رحمتي (عمران دانشگاه صنعتي شريف)، عليرضا طهماسبي (مكانيك شيراز)، محمد حسين صفار هرندي (راه و ساختمان دانشگاه علم و صنعت)، صادق واعظ زاده (برق علم و صنعت)، محمد سعيدي كيا (راه و ساختمان دانشگاه اميركبير)، مصطفي محمد نجار (مكانيك دانشگاه خواجه نصيرالدين طوسي)، علي اكبر صالحي (مهندسي هسته اي امريكا) و مسعود زريبافان. بسياري از مردان دولت حسن روحاني نيز مهندس هستند.

 به سابقه مهندسي بسياري از ايشان مثل اكبر تركان و محمد رضا نعمت زاده و عباس آخوندي اشاره شد. از ديگر مهندسان دولت تدبير و اميد مي توان به محمود حجتي (عمران دانشگاه صنعتي اصفهان)، سورنا ستاري (مكانيك صنعتي شريف)، حميد چيت چيان (مكانيك دانشگاه صنعتي اميركبير)، علي اصغر فاني (راه و ساختمان دانشكده فني دانشگاه تهران) و محمود واعظي (برق دانشگاه كاليفرنيا). اگر بخواهيم به نمايندگان مجلس اشاره كنيم، اين فهرست احتمالابسيار عريض و طويل تر خواهد شد. به همين اندازه اكتفا مي كنيم كه در ميان چهره هاي سياسي اين مهندسان شاخص هستند: محمد رضا باهنر (معماري دانشگاه علم و صنعت)، علي عباس پور (برق دانشگاه اميركبير)، ابراهيم اصغر زاده (صنايع دانشگاه صنعتي شريف) و محسن رضايي (مكانيك دانشگاه علم و صنعت).

 اما اين حضور پر رنگ مهندسان در سياستگذاري ها چه تاثيري در تاريخ و فرهنگ ما داشته است؟ اصولاچرا مهندسين اين اندازه تمايل به فعاليت هاي سياسي و اجتماعي از خود نشان داده اند؟ آيا اين تاثير مثبت بوده است يا منفي؟ اين پرسش ها را مهندس عباس عبدي كه خود فارغ التحصيل مهندسي شيمي پليمر از پلي تكنيك تهران است در ميان گذاشتيم.
     
     اصولاآيا با اين مفروض موافق هستيد كه در عرصه سياست و اجتماع ايران مهندسان و تفكر مهندسي نقشي كليدي و اساسي ايفا مي كند؟ اگر پاسخ شما مثبت است اولاعلت يا علل آن را د رچه مي دانيد؟ و ثانيا اين اولويت و تقدم مهندسان و حضور چشمگير آنها چه پيامد يا پيامدهايي داشته است؟
    سوال مهمي است، از اين رو بايد در پاسخ نيز دقت بيشتري كرد. ابتدا بايد ميان چند نكته تمايز قايل شد: يكي اينكه منظور از اين تفكر مهندسي چيست؟ آيا تفكر مهندسي بر سياست ايران غالب بوده است؟ و در صورت مثبت بودن پاسخ آيا اين تفكر ناشي از حضور مهندسان در سياست است؟ همچنين آيا مهندسان بيش از سهم و اندازه مورد نياز در سياست حضور داشته اند؟ پاسخ به هركدام از اينها مفصل است، من مي كوشم كه در حد اجمال توضيح دهم.

منظور از تفكر مهندسي چيست؟ تاكنون تعريف مشخصي از اين اصطلاح را نديده ام ولي برداشت خودم از ويژگي هاي چنين تفكري، نگاه مكانيكي به جامعه است. به عبارت ديگر نگاه مهندسي به جامعه مثل نگاه مهندسي به ماشين است. ماشيني كه اجزاي گوناگون دارد و در ارتباط با يكديگر تعريف مي شوند و كاركرد از پيش تعيين شده اي دارند. مهندس مي تواند كليت اين ماشين را در ذهن خود طراحي كند، سپس اجزاي آن را توليد و بسازد و تحت يك مديريت كارآمد از آن بهره برداري كند. البته اين نگاه نسبت به نگاه سنتي در سطح پيشرفته تري است، چرا كه نگاه نظام مند و سيستماتيك است و به كل بيشتر از جزء اهميت مي دهد، در عين حال كه جزء را فراموش نمي كند.

 اگر منظور از نگاه مهندسي اين باشد، بايد گفت تا پيش از دوم خرداد نگاه غالب در مديريت و اداره كشور بر محور اين نگاه بود. شاه مهندس كل بود. مي خواست با اراده خود مردم را به سوي تمدن بزرگ موهوم و خيالي هدايت كند. يك ماكت (فارغ از درست يا غلط بودن) از جامعه ايده آل و مورد انتظارش از ايران در ذهن خود ترسيم كرده بود. مثل ماكت هايي كه مهندسين براي ساختمان ها و برج ها يا ماشين آلات تهيه و سپس اقدام به ساخت آن مي كنند. شاه نيز چنين ماكتي را داشت كه شماي آن را در كتاب ماموريت براي وطنم و سپس انقلاب سفيد و از همه مهم تر به سوي تمدن بزرگ مي توان ديد. اين نگاه جامعه را مثل يك كارخانه مي بيند كه نيازمند به يك سرمهندس و تعدادي تكنسين و كارگر دارد و مديريت آن سلسله مراتبي و از بالابه پايين است و الگوي ايده آل كارگر آن هم چارلي چاپلين در فيلم قرن بيستم است.

در دوره آقاي هاشمي هم اين نگاه را مي بينيد. وقتي كه گفتند كابينه من يك كابينه كار است، من خودم به تنهايي براي سياست كافي هستم و بقيه بروند كار كنند (قريب به مضمون)، مرحوم مهندس بازرگان هم همين نگاه را داشت. وقتي كه پس از انقلاب نخست وزير شد، گمان مي كرد سايرين كارگراني هستند كه بايد مطابق ذهنيت سرمهندس رفتار كنند و در غير اين صورت هر كاري كنند به منزله چوب لاي چرخ دولت گذاشتن است. ذهنيت مهندسي به اين معنا جذاب و فريبنده است. اين ذهنيت از زماني شدت گرفت كه در غرب يك تصوير آماده و عيني وجود داشت و الگوبرداري از آن براي مونتاژ جامعه غربي در كشورهاي ديگر رواج يافت.

گويي ماكت موردنظر در غرب، همان ماكتي است كه مهندسان ساخته اند و ما اگر مهندسي خوب داشته باشيم مي توانيم آن را الگوبرداري كرده و از طريق مهندسي معكوس آن را بسازيم. مثل همين كاري كه چيني ها با توليدات دنيا مي كنند! نگاه مهندسي وقتي افراطي مي شود كه گمان مي كنيم، مردم مثل موم در دستان مهندس هستند و هر طور كه ذهن او بخواهد مي تواند آن را شكل دهد. يكي از ابعاد آشكار اين نگاه در وجود منتقدان سياست هاي اقتصادي نفتي است. آنان انتقاد دارند كه چرا از منابع نفتي درست استفاده نمي شود. گمان مي كنند نفت هم مثل موم يا آچار در دست مهندس است كه هر طور بخواهد آن را شكل دهد. نگاه مهندسي، تا حد زيادي اراده گرايانه است. چيزي كه در دولت احمدي نژاد رحيمي به وفور ديده مي شد.

اين نگاه در سياست پيرو شعار «خواستن، توانستن است». اين نگاه نه فقط در كساني كه مهندسي خوانده اند ديده مي شود، بلكه در كساني كه آموزه هاي حوزو ي دارند، ممكن است بيشتر باشد. البته شايد اين ذهنيت و نگاه مهندسي در ميان غير مهندسان شكل ساده شده تري داشته باشد. شكلي كه تا حدي ساده لوحانه مي نمايد. زير نگاه مهندسي در شكل پيشرفت هاش سيستمي است، در حالي كه اين نگاه ساده لوحانه، حتي قادر به نگرش سيستمي هم نيست و بهتر است نامش را گذاشت «نگاه مومي»، يعني انسان و جامعه را موم فرض مي كند و دستان خود را قدرتمند و شكل دهنده به اين موم تصور مي كند! ديگر از ويژگي هاي نگاه مهندسي، عملگرايانه بودن آنان است. كه آن را تبديل به نقطه قوت اين نگاه مي كند. در حالي كه نگاه كل گرايانه به سيستم ممكن است جذاب باشد ولي بسيار شكننده و پرهزينه است. حال اين پرسش مطرح است كه آيا اين نگاه محصول وجود مهندسان در سياست است؟

پاسخ اين پرسش نيازمند مطالعه و بررسي بيشتري است ولي به صورت مقدماتي بايد بگويم كه به نظر من مهندسان اين نگاه را تقويت كردند و نه ايجاد. نگاه مذكور نيز لزوما ناشي از وجود مهندسان در سياست نيست، بلكه كافي است چنين نگاهي در جامعه مطلوب و موردپسند واقع شود تا صاحبان آن هم چه در ميان مهندس و غير آن پيدا شوند. در اين صورت اين نگاه غالب خواهد شد. اتفاقا حضور مهندسان در سياست بيش از اينكه تابع اين موضوع باشد، ناشي از الزامات سياست مدرن بود ولي نتيجه آن معكوس شد. چرا؟ منظور از سياست، اقدام و كنش جمعي معطوف به قدرت (جهت كسب آن يا تضعيف صاحبان فعلي آن) است.

اين كنش محصول جامعه مدرن است زيرا در يك جامعه اي كه با نگاه مهندسي اداره شود، قرار نيست كارگر يا تكنسين در كارهاي سرمهندس و مدير كارخانه دخالت كند. ولي در سياست مدرن مشاركت سياسي، مهندس و كارگر، فقير و غني، بالاو پايين نمي شناسد. سياست عرصه عمومي كسب قدرت و رقابت ميان نيروهاي متضاد است. با اين معنا سياست هيچ تناسبي با يك كارخانه ندارد كه كاركرد محصول نهايي و كيفيت و قيمت و فرآيند توليد آن به طور كامل برنامه ريزي و مشخص شده است. ولي نگاه مهندسي در سياست مانع از اين مشاركت است، در مقابل مهندسان و دانشجويان مهندسي به دو علت الف - نخبه تر بودن ب - عملگرايي، اين نگاه را به چالش مي كشند، بدون اينكه لزوما به منطق سياست مدرن در اين زمينه خودآگاهي داشته باشند ولي هنگامي كه وارد اين ميدان مي شوند، اسير همان منطق سياست مهندسي موجود مي شوند.

 به همين دليل است كه چريك هاي غالبا مهندس نيز با هدف مشاركت در سياست و نقد رژيم به ميدان آمدند ولي در پي درانداختن طرحي نو و انسان طراز نوين با اراده خودشان بودند، همان طور كه شاه هم درصدد ايجاد تمدن بزرگ بود. بنابراين حضور بيشتر مهندسان در سياست ناشي از فقدان سياست به معناي مدرن بود و اجازه حضور در سياست را به ديگران نمي دادند ولي به علت عملگراتر بودن مهندسان نسبت به ساير فارغ التحصيلان دانشگاهي، آنان زودتر وارد اين ميدان مي شدند تا آن را فتح كنند. اين موضوع را در كتاب جنبش دانشجويي پلي تكنيك با عدد و رقم توضيح داده ام. البته يك نكته، ظريف را هم بگويم كه ممكن است كمتر مورد توجه قرار گيرد.

 اسامي مهندسان به دليل داشتن صفت يا پيشوند و عنوان مهندسي، بيشتر به چشم مي آيد تا ساير فارغ التحصيلان كه فاقد اين نوع پيشوندها و عناوين هستند. الان هم كه مدرك دكترا از آسمان مي بارد، ديگر به كسي مهندس نمي گويند، زيرا همه شده اند دكترا و افراد زيادي هم متوجه فرق دكتراي مهندسي با دكتراي عادي نمي شوند و لذا ممكن است گمان كنند از سهم مهندسان كم شده است! يا در گذشته بيشتر بوده است.

نكته مهم تر اينكه با اضافه كردن پيشوند مهندسي به افراد نمي توان گفت كه ذهنيت آنان لزوما مهندسي است، همان طور كه مي دانيد امروز نيز اين كلمه به كلماني مثل اقتصاد، فرهنگ، اخلاق و... از سوي مهندسان اضافه شده است ولي مجريان اين نوع مهندسي ها نيز مهندس نيستند. براي نمونه آقاي حجاريان كه مهندس است، فاقد نگرش مهندسي به اين مفهوم است، در مقابل برخي روحانيون و حتي فارغ التحصيلان علوم اجتماعي كه هيچ آشنايي با دانش مهندسي ندارند، در عرصه سياست و جامعه داراي ذهنيت مهندسي گونه تري نسبت به مهندسان هستند، هرچند از نوع ساده انگارانه نگاه مهندسي.
     
     حضور بيش از حد مهندسان در عرصه هاي سياسي و اجتماعي كه تخصص اوليه ايشان نيست را آيا مثبت ارزيابي مي كنيد يا خير؟

    اين پرسش از يك نگاه مهندسي سياسي تراوش كرده است! گويي كه بايد سياست را مهندسي كرد و گفت چه كساني وارد شوند و چه كساني وارد نشوند و براي هركدام سهميه تعيين كرد! اين نگاه كه مي خواهد عليه نگرش مهندسي در جامعه اقدام كند، بيش از هر نگاه ديگري مهندسي زده است. اين نگاه حوزه سياست را مثل حوزه تخصصي و فن سالارانه مي بيند كه افراد بر حسب موقعيت حرفه اي خود بايد در آن نقش بازي كنند.

 در حالي كه سياست عرصه مشاركت است و حضور در آن تابع هيچ نوع سلسله مراتب تخصصي از پيش تعيين شده نيست، هر چند در نظام دموكراتيك و آزاد احتمال اينكه افراد بر حسب تخصص و آگاهي در مراتب بالاي سياست قرار گيرند بيشتر است. همچنين در ذات اين پرسش اشتباهي وجود دارد كه گويي آموزش هاي دانشگاهي صد در صد شخصيت و رفتار افراد را شكل مي دهند، در حالي كه لزوما چنين نيست و بسياري از فارغ التحصيلان علوم اجتماعي هستند كه با بينش جامعه شناختي بيگانه هستند. نكته ديگر اين است كه ذهنيت مهندسي يك محور مهم دارد و آن «اُپتيمايزيشن» يا همان بهينه سازي است. وجود اين محور براي انديشه اجتماعي بسيار مهم و آموزنده است. دنياي امروز بدون اين محور قادر به حركت و رشد نيست.

متاسفانه اين وجه از نگاه مهندسي در سياست و مديريت ايران غايب است: به ويژه در دوره هشت ساله احمدي نژاد- رحيمي اثري از اين ذهنيت نيست. جامعه و مديريت كلان اقتصادي و اجتماعي ما به ويژه در تخصيص منابع به شدت به اين ويژگي و بينش نيازمند است. آشنايي مهندسان با رياضيات و تقويت ذهن انتزاعي و منطقي و نيز داشتن درك عيني از عدد و رقم، از ديگر ويژگي هاي مثبت نگاه مهندسي است كه در مديريت سياسي ايران كمتر ديده مي شود، در حالي كه به همه اينها نياز داريم. گرچه خودم عنوان و پيشوند مهندسي دارم ولي با آن ذهنيت مذكور در فوق موافقتي ندارم و كوشيده ام كه آن را در جامعه اصلاح كنم، در برابر ويژگي هاي اخيرالذكر و مثبت مهندسي تا توانسته ام سود جسته ام ولي قضاوت درباره ميزان درستي اين ادعا به عهده ديگران است.

منبع: اعتماد