خاموشی‌های اخیر برق ;از علت تا درمان

به گزارش برق نیوز، متأسفانه این روز‌ها شاهد قطع برق‌های برنامه‌ریزی شده به منظور مدیریت بار در سطح کشور هستیم. علت این اتفاق کافی نبودن برق تولیدی کشور جهت تأمین نیاز مشترکین می‌باشد که از آن به عدم کفایت تولید (Inadequacy) تعبیر می‌شود.

 

این جا یک سوال اساسی مطرح می‌گردد که چه عواملی سبب بروز این بحران شده است؟ رشد مصرف برق مشترکین در ساعات پیک، عدم توسعه ظرفیت‌های نیروگاهی و کاهش نزولات جوی از جمله مهم‌ترین عوامل بروز این بحران هستند که در ادامه به تشریح سه مورد فوق پرداخته می‌شود.

نمودار مربوط به مصرف برق مشترکین در هر ساعت را منحنی مصرف مشترکین می‌نامند. با بررسی روند روزانه مصرف برق در می‌یابیم که در ساعات گرم روز (بین ۱۲ تا ۱۸) به دلیل روشن شدن دستگاه‌های سرمایشی و ساعات ابتدایی شب (۲۰ تا ۲۳) به دلیل روشن شدن سیستم‌های روشنایی مصرف برق به میزان قابل توجهی نسبت به سایر ساعات روز بیشتر است. ساعات فوق را ساعات اوج بار یا پیک بار می‌نامند.

ظرفیت تولید برق در ساعات غیر اوج بیش از نیاز کشور است و در این ساعات مشکلی از نظر تأمین برق وجود ندارد. اما از آن جا که هنوز در مقیاس کلان قابلیت ذخیره‌سازی برق وجود ندارد، این اضافه تولید برق نمی‌تواند ذخیره شود تا در ساعات اوج استفاده گردد؛ بنابراین در شبکه برق همواره باید بین تولید و مصرف برق تعادل وجود داشته باشد. تأکید مسئولین بر کاهش مصرف برق در ساعات اوج و انتقال برخی مصارف مانند ماشین لباسشویی، جاروبرقی و ... به ساعات غیر اوج به همین جهت می‌باشد.

اگرچه با توجه به در حال توسعه بودن ایران، رشد مصرف برق و انرژی در آن یک امر طبیعی و اجتناب ناپذیر است، اما با این وجود نرخ رشد پنج درصدی اوج مصرف برق در یکسال غیر طبیعی بوده و کمتر می‌توان نظیر آن را در دنیا یافت.

 

عمده کشور‌های توسعه یافته دنیا با برنامه‌ریزی‌های مدون و فرهنگ‌سازی در بین مردم (جهت انتقال مصرف به ساعات غیر اوج) سالانه اوج مصرف خود را کاهش می‌دهند. این در حالی است که اوج مصرف برق در کشور ما در سال ۹۶ در مقایسه با سال قبل حدود پنج درصد و برابر با ۲۷۰۰ مگاوات رشد داشته است. برای جبران این میزان رشد، سالانه می‌بایست حدود ۴۰۰۰ مگاوات نیروگاه جدید وارد مدار کرد که خود به تنهایی حدود ۱۵ تا ۲۰ هزار میلیارد تومان هزینه روی دست صنعت برق می‌گذارد.

از نظر نگارنده، مهم‌ترین علت خاموشی‌های برنامه‌ریزی شده این روز‌ها را باید عدم توسعه ظرفیت نیروگاهی کشور در سال‌های اخیر دانست چرا که رشد مصرف برق مشترکین یک امر قابل پیش بینی بود که باید برنامه‌ریزی‌های لازم جهت مدیریت آن صورت می‌گرفت.

بر اساس گزارش آماری صنعت برق ایران درسال ۱۳۹۵ که در وبسایت اینترنتی شرکت توانیر قرار داده شده است، ظرفیت نامی نیروگاه‌های کشور در پایان سال ۱۳۸۴ حدود ۴۱ هزار مگاوات بوده است که تا پایان سال ۹۲ این عدد به ۷۰ هزار مگاوات رسیده است، یعنی در طی این هشت سال سالانه بیش از سه هزار مگاوات به ظرفیت نیروگاهی کشور افزوده شده است.

ظرفیت نامی نیروگاهی کشور در پایان سال ۱۳۹۶ حدود ۷۸ هزار مگاوات می‌باشد که متوسط سالانه آن حدود دو هزار مگاوات می‌باشد و نشان دهنده کاهش نرخ توسعه ظرفیت نیروگاهی در سال‌های اخیر می‌باشد. نگارنده فارغ از نگاه‌های سیاسی و تنها از منظر فنی و اقتصادی سه عامل را در این بحث مؤثر می‌داند:

شکل ۲: ظرفیت نامی نیروگاه‌های کشور در پایان سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۵

الف) تخصیص نیافتن اعتبار کافی به صنعت برق

برای احداث هر هزار مگاوات ظرفیت نیروگاهی حدود چهار تا پنج هزار میلیارد تومان نیاز است و اجرای چنین نیروگاه‌هایی حدود ۳ تا ۵ سال طول خواهد کشید؛ بنابراین برای توسعه ظرفیت نیروگاهی کشور سرمایه‌گذاری قابل توجهی نیاز است که باید توسط دولت یا بخش خصوصی تأمین گردد. با توجه به عدم استقبال یا استقبال اندک بخش خصوصی از این حوزه، تقریباً تمام بار توسعه نیروگاهی بر دوش دولت قرار گرفته است.

 

در طی سال‌های گذشته طرح تحول نظام سلامت بخش عمده توجه مسئولان و برنامه‌ریزان کشور را به خود اختصاص داده بوده و موجب عدم توجه کافی به ویژه در بودجه‌ریزی به سایر بخش‌ها از جمله صنعت برق گردید به نحوی که کل اعتبار اختصاص داده شده به صنعت برق کشور در سال ۱۳۹۵ برای اجرای طرح‌های توسعه‌ای حدود ۲۴۰ میلیارد تومان بوده است. علاوه بر این ارزان بودن قیمت برق نسبت به هزینه تمام شده آن، ثابت بودن قیمت برق در سال‌های اخیر، لغو معافیت وزارت نیرو از پرداخت سهم یارانه نقدی و ... سبب افزایش بدهی وزارت نیرو به پیمانکاران گردیده است.

بر اساس موافقتنامه اقلیمی پاریس که در آبان‌ماه ۱۳۹۴ به امضا رسید، کشور ایران متعهد شد تا سال ۲۰۳۰ مجموعا ۱۲ درصد تولید گاز‌های گلخانه‌ای خود را کاهش دهد. از آن‌جا که نیروگاه‌های حرارتی که سوخت‌های فسیلی مصرف می‌کنند یکی از مهم‌ترین منابع تولید گاز‌های آلاینده هستند، لذا توسعه این نوع نیروگاه‌ها احتمالاً با محدودیت‌هایی مواجه شده است.

 

البته برای جبران موضوع فوق در سال‌های اخیر تلاش گسترده‌ای در مجموعه وزارت نیرو جهت توسعه نیروگاه‌های تجدید پذیر در سطح کشور صورت گرفته است که البته تاکنون به توفیق قابل توجهی دست نیافته است به نحوی که بر اساس اعلام مرکز آمار توانیر مجموع ظرفیت نصب شده انرژی‌های تجدیدپذیر در کشور ۳۶۴ مگاوات می‌باشد که کمتر از ظرفیت یک نیروگاه بخار متداول می‌باشد.

نگاه حاکم بر مجموعه وزارت نیرو که احتمالاً بی تأثیر از موارد فوق نمی‌باشد، تأکید بیشتر بر مدیریت مصرف برق به جای توسعه ظرفیت نیروگاهی است. مصاحبه آقای اردکانیان وزیر محترم نیرو در زمستان ۱۳۹۶ بیانگر این نوع نگاه می‌باشد که فرمودند: «تا پایان دولت دوازدهم باید ۲۰ هزار مگاوات به ظرفیت تولید برق کشور اضافه شود، ولی منطقی نیست برای ۲۰۰ ساعت زمان پیک مصرف در طول سال چند هزار میلیارد تومان برای هزاران مگاوات اضافه تولید سرمایه‌گذاری کنیم». در مصاحبه دیگری آقای  حائری معاون وزیر نیرو در امور برق و انرژی گفته‌اند: «متأسفانه در پیک مصرف ۲۰ هزار مگاوات از همین نیروگاه‌های نصب شده صرف سیستم‌های سرمایشی می‌شود. پس آیا این به ضرر جامعه نیست که هر سال ۲ تا ۳ هزار مگاوات نیروگاه احداث شود و در پیک مصرف ۲۰ هزار مگاوات برق در ۳ ماهه سرمایشی هدر رود پس باید یک فکر اساسی می‌شد. اگر قرار باشد مصرف برق هرسال افزایش یابد و برای پاسخگویی به آن هرسال نیروگاه احداث کنیم چیزی جز هدر رفتن سرمایه برای کشور نخواهد بود».

با توجه به اختلاف ۲۰ هزار مگاواتی مصرف برق در تابستان نسبت به زمستان، نگاه کنونی حاکم بر مجموعه وزارت نیرو سرمایه گذاری برای افزایش نیروگاه‌های حرارتی را مقرون به صرفه نمی‌داند و سعی در مدیریت مصرف برق دارد که متأسفانه موفقیت چندانی در آن نداشته است و مجبور به اعمال خاموشی اجباری شده است. منقدین این نگاه حاکم بر وزارت نیرو مشکلات و هزینه‌هایی که به دلیل خاموشی بر بخش‌های مختلف کشور تحمیل می‌گردد را بسیار بیشتر از هزینه لازم برای توسعه ظرفیت نیروگاهی می‌دانند.

تأثیر کاهش نزولات جوی بر تأمین برق موضوع دیگری است که باید مورد توجه قرار گیرد، زیرا در صورت وجود آب کافی در پشت سدها، حدود نه تا ده هزار مگاوات برق در ساعات پیک مصرف می‌تواند از طریق نیروگاه‌های برق آبی تأمین گردد که میزان قابل توجهی است.

 

کاهش ۲۰ درصدی آب موجود در مخازن سد‌های کل کشور در پایان اردیبهشت ۹۷ نسبت به اردیبهشت ۹۶ سبب شده است که حدود چهل تا پنجاه درصد ظرفیت نیروگاه‌های برق آبی به صورت عملی قابل استفاده باشد. اما نکته‌ای که باید به آن توجه داشت این است که بحران خاموشی این روز‌ها فراتر از تأثیر نیروگاه‌های آبی است و کاهش نزولات جوی را نباید علت این بحران بلکه تشدید کننده آن دانست.

مسئله‌ای که در پایان لازم است به آن توجه داشت این است که با توجه به عدم سرمایه‌گذاری قابل توجه در سال‌های اخیر جهت افزایش ظرفیت نیروگاهی، نیاز به ۳ تا ۵ سال زمان جهت احداث نیروگاه جدید و رشد احتمالی مصرف برق در سال‌های آینده حل بحران خاموشی برق به صورت ضربتی امکان پذیر نیست و با ادامه روند فعلی باید انتظار وضعیت نامناسب‌تری را داشت.

 

تنها راه حلی که در کوتاه مدت می‌تواند به حل این بحران کمک نماید مدیریت و کاهش مصرف برق به ویژه در ساعات اوج می‌باشد به نحوی که با ۱۰ درصد صرفه‌جویی در ساعات اوج می‌توان از خاموشی‌های برق جلوگیری نمود. البته لازم است هیئت محترم دولت و نمایندگان محترم مجلس با همکاری یکدیگر هر چه زودتر با اختصاص بودجه لازم و رفع موانع احتمالی، زمینه توسعه ظرفیت نیروگاهی کشور را فراهم سازند.

 

یادداشت: مصطفی اسماعیلی،استادیار دانشگاه صنعتی بیرجند