برق آبی و دیدگاه توسعه پایدار

تاریخچه استفاده از نیروی آب به ۲۰۰۰ سال قبل یعنی زمانی که یونانی‌ها از چرخ‌های آبی برای آسیاب کردن دانه‌ها استفاده می‌کردند، بازمی‌گردد. این انرژی در طول قرن‌ها، نقش مهمی در تأمین انرژی و در سال‌های اخیر در تأمین برق مورد نیاز ایفا کرده و از توسعه اقتصادی و بشری حمایت نموده است.
 
به گزارش "برق نيوز" سدهای ذخیره آب علاوه بر این که می‌توانند حجم زیادی از آب را ذخیره کنند، می‌توانند از منابع متغیر آبی (هنگام سیل یا خشکسالی) حفاظت کرده و سطح زمین‌های قابل کشت و زرع را افزایش دهند. همچنین وسیله‌ای برای حمل‌ونقل و تفریح در اختیار قرار دهند. کاربردهای خاص برق آبی، پتانسیل بالایی را برای کاهش انتشار کربن در کوتاه مدت فراهم می‌کند. برق آبی به منظور تأمین بار پایه و ایجاد تعادل میان عرضه و تقاضا، توسط بهره‌بردار شبکه وارد مدار می‌شود و نقش مهمی در اتصال منابع تجدیدپذیر و متغیر به شبکه برق ایفا می‌کند.
 
با وجود مزایای اشاره شده، بحث‌هایی درباره پایایی برق آبی در حال شکل‌‌گیری است. اثرات زیست‌محیطی و اجتماعی پروژه‌های برق‌ آبی شامل این موارد است: اثرگذاری بر ساختار آبی منطقه، جابه‌جایی رسوب‌ها، کیفیت آب، تنوع زیستی، تغییر کاربری زمین و همچنین اسکان مجدد ساکنان و اثراتی بر استفاده‌کنندگان نهایی آب، سلامت عمومی و میراث فرهنگی. شدت اثرگذاری و میزان اجتناب از آن‌ها از پروژه‌ای به پروژه دیگر متفاوت است. همچنین فرصت بیشینه کردن اثرات مثبت (مانند توسعه تولید برق تجدیدپذیر) نیز از مکانی به مکان دیگر با هم فرق می‌کند.
 
برخی پیشرفت‌ها درحوزه فناوری، فرصت‌هایی را برای بهبود پایایی زیست‌محیطی نیروگاه‌های برق آبی فراهم می‌کند. برخی از این پیشرفت‌ها عبارتند از: عبور اثربخش‌ ماهی‌ها و استفاده از توربین‌های کوچک و بزرگ «دوستدار ماهی‌ها» که مرگ‌ومیر آن‌ها را کاهش می‌دهد؛ مدل‌هایی برای بهینه‌سازی جریان‌های زیست‌محیطی؛ و ایجاد تغییراتی در طراحی توربین‌ها با هدف جلوگیری از نشتی روغن‌های روان‌ساز آن‌ها در آب (یا استفاده از روغن‌های تجدیدپذیر زیستی). برنامه‌ریزی پروژه‌ها با این هدف آغاز می‌شود که هم اثرات زیست‌محیطی را در نظر بگیرد و هم نگرانی‌های همیشگی مانند کسب‌ سود و کنترل سیلاب‌ها را لحاظ کند.
 
برخی از برنامه‌های مدیریت سدها، از نوع اقدامات انجام شده در زمین‌های بالادست برای تشخیص رسوب‌گذاری استفاده می‌کنند. سایر اقدامات شامل این موارد است: شناسایی پروژه‌هایی که نباید انجام شوند و حفاظت از سایر مناطق (مثلاً از طریق منحرف کردن مسیر رودخانه‌ها) برای جبران اثرات مخرب پروژه‌ها مانند تلفات گونه‌های زیستی. برای مثال در برنامه‌ کلان ملی کشور نروژ، پروژه‌های برق‌آبی، با این هدف که از تعداد رودخانه‌های کشور کم نشود، در دو دسته پذیرفته شده/پذیرفته نشده طبقه‌بندی می‌شوند. الویت‌بندی مراکز فعلی ذخیره آب یا مراکز جدید چندمنظوره‌ای که با هدف توسعه‌ حذف تغییرات آب‌وهوایی و نگرانی‌هایی درباره تأمین آب کشاورزی تأسیس می‌شود و می‌تواند ظرفیت برق آبی را توسعه دهد، سبب می‌شود اثرات جانبی این نیروگاه‌ها کاهش یافته و مزایای حاصل از توسعه آن‌ها افزایش یابد.
 
به گزارش "برق نيوز" با توجه به اثرات اجتماعی پروژه‌های برق‌آبی، مدل پروژه‌ها به سمت شناسایی خطرات بالقوه توسعه این نیروگاه‌ها و فرصت‌هایی برای اجتناب از آن‌ها پیش رفته است. اگر چه تعامل با نهادهای ذی‌نفع به طور معمول بر حذف یا جبران این آثار تمرکز دارد، اما برخی نمونه‌ها پا را فراتر گذاشته و در تلاشند تا اثرات مثبت را از طریق مشارکت گروه‌های اثرپذیر و انجام اقدامات مشارکتی با هدف بهبود استانداردهای زندگی افزایش دهند. برای نمونه زمانی که تصمیم به حرکت جمعیت ساکن در منطقه به مکانی دیگر گرفته می‌شود، برخی مجریان طرح به کسب مشارکت نهادها در برنامه‌ریزی اسکان مجدد روی می‌آورند. حدود ۱۰% از هزینه ۵۰۰ میلیون دلاری پروژه توسعه تئون‌هینبون در لائوس صرف اسکان مجدد افراد و حل موارد اجتماعی پس از یک فرآیند طولانی مدت مشارکتی شد که میان ذی‌نفعان مختلف در جریان بود. اگر چه نتیجه نهایی بر روی افراد مجدداً اسکان داده شده همچنان موضوعی بحث‌برانگیز است.
 
از زمانی که گزارش کمیسیون جهانی سدها در سال ۲۰۰۰ منتشر شد، هم نهادهای صنعتی و هم نهادهای بین‌المللی شروع به توسعه استانداردها، اصول و خط‌مشی‌هایی با هدف بهینه‌سازی پایداری نموده‌اند. برخی از این اصول و استانداردها عبارتند از: سیاست‌های حفاظتی بانک جهانی، اصول برابری، پروتکل ارزیابی پایایی نیروگاه‌های برق‌آبی. استانداردهای عملکرد و اصول برابری در مؤسسه بین‌المللی مالی (IFC) ازمجریان طرح‌ها می‌خواهد درباره پروژه‌هایی که افراد بومی منطقه را تحت تأثیر قرار می‌دهد، با ساکنان مذاکرات غیراجباری داشته باشند. هدف پروتکل ارزیابی پایایی نیروگاه‌های برق آبی نیز حفظ پایایی در بخش تولید برق از طریق اندازه‌گیری شاخص‌های عملکرد پروژه در طول عمر آن و حل چالش‌های اجتماعی و زیست‌محیطی به همراه ملاحظات دیگر است.
 
مقبولیت بالاتر، توسعه بیشتر و بکارگیری گسترده‌تر از این ابزارها، این اطمینان را می‌دهد که اقدامات بین‌المللی در سطح محلی نیز مستقل از تفاوت در قانون‌گذاری‌های ملی پیاده‌سازی شوند. به علاوه چارچوبی واحد را میان ذی‌نفعان پروژه ایجاد می کند که بتوانند به زبان واحد درباره پروژه‌ها و پیامدهای آن‌ها با یکدیگر مذاکره کنند.