فناورى بومى شده هسته‌ای؛ افتخار ایرانى‏، یادگار شهدای راه علم

در پى این موفقیت دانشمندان و متخصصان کشورمان در دستیابى به نسل جدیدى از سانتریفیوژها در ایران و اعلام آن به آژانس بین‌‏المللى انرژى اتمى، کشورمان در زمره کشورهاى صاحب تکنولوژى در غنی‌‏سازى اورانیوم محسوب مى‌‏شود. این مراسم باشکوه در مشهد مقدس و در جوار بارگاه ملکوتى ثامن الحجج (ع) برگزار شد.

پس از آن با تصویب شوراى عالى انقلاب فرهنگى، به پاس قدردانى از تلاش‏هاى افتخار آفرین دانشمندان جوان ایرانى در دستیابى کشور به فناورى صلح‌‏آمیز هسته‌ای، 20 فروردین در تقویم رسمى ایرانیان «روز ملى فناورى هسته‌ای» نام گرفت.

روز ملى فناورى هسته‌ای فرصتى براى قدردانى یکایک ایرانى‏‌ها از هم، براى استقامت و پایمردى در مسیرى سخت و دشوار به‏‌ منظور نشاندن کشور بر یکى از قله‌ ‏هاى بزرگ آرزو و امید ملى بود که همگان آنرا تحمل و با سرفرازى از آن عبور کردند. روز ملى فناورى هسته‌ای روز مردم ایران است و روزى است که ملت ایران با همدلى، استقامت و پیگیرى آرمان‏هاى بزرگ انقلاب اسلامى، به هدفى والا یعنى هسته‌ای شدن ایران اسلامى دست یافت.

در سالروز جشن فناورى هسته‌ای، جاى دانشمندان نخبه ایرانى همچون استاد شهید مسعود على محمدى، استاد شهید مجید شهریارى، استاد شهید داریوش رضایى مقدم و استاد شهید مصطفى احمدى روشن خالى است.

● فعالیت‏‌هاى هسته‌ای ایران از قبل انقلاب اسلامى تاکنون‏

اولین تلاش‏هاى ایران براى دستیابى به فناورى هسته‌ای به دهه‌‏ى 1950 میلادى باز مى‏گردد. نخستین کشورى که ایران را به دستیابى به فناورى هسته‌ای ترغیب و این فناورى را به ایران منتقل کرد (ایالات متحده آمریکا)، نخستین مخالف جدى امروز ایران در تحقق فعالیت‏هاى هسته‌ای آن مى‏‌باشد.

اولین قدم جدى در زمینه‌‏ى استفاده از علوم و فناورى هسته‌ای در ایران در سال 1335 برداشته شد. در 14 اسفند 1335 موافقت نامه‌‏ى همکارى بین دولت ایالات متحده‌‏ى آمریکا و دولت ایران راجع به استفاده‌‏هاى غیرنظامى از انرژى اتمى امضاء گردید. این موافقت‏نامه که از طرف دولت ایالات متحده‌‏ى آمریکا رئیس کمیسیون انرژى اتمى این کشور آن را امضاء نمود، مشتمل بر یک مقدمه و یازده ماده است. این موافقت‏نامه در تاریخ دوازدهم بهمن‏‌ماه 1337 به‏‌تصویب مجلس شوراى ملى رسید. طبق ماده‌‏ى 3 این موافقت‏نامه، طرفین اطلاعات مربوط به امور زیر را مبادله خواهند نمود:

طرح، ساختمان، کارکردن رآکتورهاى تحقیقاتى و به کاربردن آن‏ها به شکل وسائل تحقیقاتى توسعه و مهندسى و در معالجات رادیوتراپى.

مسائل بهداشتى و استحفاظى مربوط به‌‏کارکردن و استفاده از رآکتورهاى تحقیقاتى.

- استفاده از ایزوتوپ‏هاى رادیواکتیو در تحقیقات فیزیکى و زیست‏‌شناسى، معالجات رادیوتراپى، کشاورزى و صنعتى.

طبق این موافقت‏نامه، کمیسیون انرژى اتمى آمریکا اورانیومى را که داراى مقدار زیاد ایزوتوپ یو 235 (U-235) است به هر مقدار که به عنوان سوخت بدوى و على‌‏البدل در به‏‌کار انداختن رآکتور تحقیقاتى لازم باشد، به دولت ایران واگذار خواهد نمود. کمیسیون همچنین مواد مورد لزوم ساختمان و کارکردن رآکتورهاى تحقیقاتى‏‌در ایران را چنان‏چه در دسترس داشته باشد و تهیه‌‏ى آن در بازار میسر نباشد، به دولت ایران یا به اشخاص تحت اختیار قانونى آن فروخته یا به اجاره واگذار خواهد نمود.

طبق ماده‌‏ى 10 این موافقت‏نامه نیز طرفین انتظار خود را این گونه بیان داشتند که این موافقت‏نامه بدوى، به‏‌جلب همکارى بیشترى در راه توسعه‌‏ى ایجاد طرح و ساختن و به‌‏کار انداختن رآکتورهاى مولد نیرو منتهى گردد. بدین مناسبت، طرفین راجع به امکان انعقاد یک موافقت‏نامه‌‏ى دیگر به‌‏منظور همکارى در مورد تولید نیرو از انرژى اتم در ایران، گاه‏‌به‏‌گاه با یکدیگر مشورت خواهند نمود.

به موازات موافقت نامه‌‏ى همکارى هسته‌ای بین ایران و آمریکا، انستیتو علوم هسته‌ای که تحت نظارت سازمان مرکزى پیمان سنتو بود از بغداد به تهران منتقل شد و دانشگاه تهران، مرکزى را تحت عنوان مرکز اتمى دانشگاه تهران براى آموزش و پژوهش هسته‌ای پایه‏‌گذارى نمود. چندى بعد در سال 1337 به پیشنهاد دانشگاه تهران، ساخت یک رآکتور اتمى در دستورکار دولت قرار گرفت و تصویب گردید. در همین راستا آیزنهاور، رئیس جمهور آمریکا، جهت تبلیغ طرح خود (اتم براى صلح) یک رآکتور اتمى به ایران داد.

عملیات ساختمانى رآکتور دانشگاه تهران در 1340 آغاز و در آبان ماه 1346 آماده‌‏ى کار گردید و عملاً مورد بهره‌‏بردارى قرار گرفت. ظرفیت این رآکتور 5 مگاوات بود و با سوخت اورانیوم بسیار غنى شده‌‏ى 93 درصد که تا سال 1357 از طرف آمریکا تأمین مى‏‌گردید، کار مى‏‌کرد. ایجاد رآکتور اتمى‏‌دانشگاه تهران نقطه آغاز مهمى در زمینه فعالیت‏هاى هسته‌ای ایران محسوب مى‏‌شود و عملاً در طول ساخت این رآکتور که بعضاً کارشناسان ایرانى نیز در فرایند آن حضور داشتند، تحول مثبتى در زمینه ایجاد صنایع هسته‌ای در کشور صورت گرفت. در کنار این اقدام، دولت آمریکا تجهیزات مربوط به سلول‏هاى داغ را جهت جداسازى پلوتونیوم در اختیار ایران قرار داد.

در سال 1355 (1976) همچنین 5 قرارداد مرتبط با هم با شرکت آمریکایى جنرال اتمیک منعقد گردید:

- طبق قرارداد شماره‌‏ى 1، شرکت مزبور متعهد بود تا ابزار و قطعات لازم براى تبدیل رآکتور تحقیقاتى تهران را مشتمل بر ابزار و متعلقات رآکتور و سوخت هسته‌ای‌‏تحویل دهد.

- موضوع قرارداد شماره‌‏ى 2، خدمات طراحى جهت تبدیل رآکتور تحقیقاتى تهران و ارائه‌‏ى اطلاعات و گزارشات مربوطه و آموزش پرسنل سازمان انرژى اتمى بوده است.

- موضوع قرارداد شماره‌‏ى 3، انجام نظارت و کنترل رآکتور تریگا در حین شروع به کار و اجراى آزمایشات لازم براى راه اندازى رآکتور بوده است.

- موضوع قرارداد شماره‌‏ى 4، تحویل دستگاه‏هاى کنترل مربوط به رآکتور هسته‌ای بوده است.

- موضوع قرارداد شماره‌‏ى 5، نصب و آزمایش دستگاه‏هاى سوخت رآکتور مى‌‏باشد.

تلاش‏هاى ایران در زمینه‌‏ى فعالیت‏هاى هسته‌ای در این دوران انعکاس جهانى یافت. به عنوان مثال، فایننشال تایمز در مقاله‌‏اى تحت عنوان «شاه اقدام به خرید رآکتورهاى هسته‌ای کرده است»، نوشت: «تصمیم ایران در جهت دنبال کردن یک برنامه‌‏ى بزرگ هسته‌ای مورد استقبال اذهان عمومى واقع شده است و این براى اولین بار است که یکى از کشورهاى تولید کننده‌‏ى نفت چنین برنامه‌‏اى را پى مى‏‌گیرد و وابستگى به نفت را به عنوان منبعى از انرژى، خطرناک مى‏‌داند».

● فعالیت‏هاى هسته‌ای بعد از انقلاب اسلامى‏

پس از پیروزى انقلاب اسلامى و سرنگونى رژیم شاه، جمهورى اسلامى ایران تصمیم گرفت همچنان به عضویت و پایبندى خود به NPT موافقت نامه‌‏ى پادمان و اساسنامه‌‏ى آژانس ادامه دهد. با وجود این حسن نیت، سرنوشت خوبى در انتظار قراردادهاى هسته‌ای ایران نبود. با پیروزى انقلاب اسلامى در ایران، کشورهاى غربى‌‏اجراى موافقت‏نامه‏‌ها و قراردادهاى خود از جمله ساخت نیروگاه بوشهر را به حالت تعلیق درآوردند. شرکت زیمنس، حاضر به تکمیل نیروگاه هسته‌ای بوشهر نشد و سایر کشورهاى غربى و آمریکا نیز از انتقال هرگونه تجهیزات و فناورى هسته‌ای به جمهورى اسلامى ایران خوددارى کردند.

کشورهاى طرف قرارداد فناورى صلح‏‌آمیز هسته‌ای ایران در قبل از انقلاب اسلامى مثل آلمان، فرانسه، انگلیس و... نسبت به اجراى قراردادهاى منعقده که قانونى و تحت نظارت آژانس بوده و حتى مبالغ آن را نیز دریافت کرده بودند، استنکاف نمودند. این کشورها حتى از فشار به کشورهاى دیگر مثل چین و روسیه که پس از انقلاب اسلامى همکارى‏هاى مؤثرى را در حوزه‌‏ى هسته‌ای با ایران آغاز نموده بودند، فروگذار نکردند.

این موضوع، حاکى از اعمال یک سیاست و استاندارد دوگانه و تبعیض‏‌آمیز در عرصه‌‏ى جهانى است و مؤید این است که کشورهاى مزبور تا زمانى که کشورى در راستاى منافع و اهداف آنان حرکت نماید با هیچ مانعى مواجه نخواهد شد. اما با در پیش گرفتن سیاست استقلال سیاسى و اقتصادى و همچنین عدم وابستگى، همین کشورها با بهانه‌‏هاى مختلف از هر نوع همکارى طفره رفته و تعهدات خود را نیز زیرپا مى‌‏گذارند. این کشورها حتى فراتر از این رفته و در اجراى سیاست استقلال و خودکفایى ملى نیز ایجاد مانع مى‏‌کنند. در این دوران، کشورهاى غربى در چهار حوزه برخلاف تعهدات خود تحت NPT عمل کردند:

- عدم اجراى تعهدات خود در قبال ایران و لغو موافقت‏نامه‌‏هاى معتبر و قانونى همکارى هسته اى؛

- اعمال فشار به کشورهایى که قصد همکارى با جمهورى اسلامى ایران داشتند؛

- عدم همکارى و مشارکت در برنامه‌‏ى هسته‌ای صلح‌‏آمیز جمهورى اسلامى ایران برخلاف تعهدات خود

- ایجاد موانع بر سر راه برنامه‌‏هاى خودکفایى هسته‌ای جمهورى اسلامى ایران.

این وضعیت، عامل اساسى تصمیم‌‏گیرى جمهورى اسلامى ایران براى اجراى استراتژى خودکفایى در علوم، فناورى و صنعت هسته‌ای بود. به ناچار، جمهورى اسلامى‌‏ایران ادامه‌‏ى تلاش براى دسترسى به انرژى صلح‌‏آمیز هسته‌اى را به تنهایى دنبال نمود و راه دیگرى جز تلاش براى نیل به خودکفایى و استقلال در فن آورى‏پیچیده‌‏ى هسته‌ای براى خود ندید.

بنابراین، تلاش ایران جهت دستیابى به فناورى هسته‌ای براى مقاصد صلح‌‏آمیز ناشى از سیاست مستمرى بوده است که دقیقاً براساس محاسبات منافع ملى و اقتصادى کشور و با در نظر داشتن نیازهاى آتى توسعه‌‏ى ایران به منابع پایدار انرژى از پنجاه سال پیش انتخاب شده و دنبال شده است. برنامه‌‏ى هسته‌ای جمهورى اسلامى ایران عمدتاً در چهار محور متمرکز شد که در این بخش به آن‏ها پرداخته مى‏‌شود.

الف رآکتورهاى هسته اى تحقیقاتى‏

این دسته از رآکتورهاى هسته‌ای به عنوان اساسى‌‏ترین گام به‌‏سوى فعالیت‏ها و فناورى هسته‌ای محسوب مى‏‌شوند. این رآکتورها اولین تبلور تحقق فناورى هسته‌ای به شمار مى‌‏روند و پایه‌‏ى رشد سایر فناورى‌‏هاى هسته‌ای و غیر هسته‌ای نظیر آزمون مواد و مراحل صنعتى آن‏ها قرار گرفته‏‌اند. این ارزش وقتى عینیت بیشترى به خود مى‏‌گیرد که پى مى‌‏بریم تقریباً تمامى کاربردهاى انرژى هسته‌ای به جز تولید برق، مستقیماً از رآکتورهاى هسته‌ای تحقیقاتى صادر مى‏‌شوند.

رآکتور تحقیقاتى تهران: این رآکتور آب سبک با قدرت 5 مگاوات از سال 1346 راه اندازى و مورد بهره بردارى قرار گرفته است. سوخت رآکتور در سال 1372 از درجه‌‏ى‌‏غناى بالا به درجه‌‏ى غناى پایین تبدیل شده است. رآکتور تهران، امکان انجام کارهاى تحقیقاتى پایه در زمینه فیزیک رآکتور، فیزیک نوترون و بررسى اثر پرتوهاى مختلف بر مواد را فراهم مى‌‏سازد. همچنین در زمینه‌‏ى آموزش و تربیت نیروى انسانى متخصص نقش بسیار مهمى را ایفاء مى‌‏نماید. یکى از اهداف اصلى‏‌ رآکتور تهران، تولید رادیوایزوتوپ‏هاى مختلف جهت مصارف پزشکى و صنعتى مى‏‌باشد.

رآکتور تحقیقاتى صفر قدرت آب سنگین: طراحى و ساخت این رآکتور از سال 1364 در دستورکار قرار گرفت و کار نصب و راه اندازى نیز در سال 1374 انجام شد. این رآکتور که با قدرت 100 وات مى‏‌باشد، با هدف آموزش و تربیت نیروى انسانى متخصص و کاربرد کدهاى کامپیوترى در زمینه‌‏ى طراحى رآکتورهاى هسته‌ای ساخته شده است.

رآکتور تحقیقاتى مینیاتورى: این راکتور آب سبک که با قدرت 30 کیلووات مى‏‌باشد، در سال 1373 راه اندازى و مورد بهره بردارى قرار گرفته است. این رآکتور با هدف توسعه‌‏ى آموزش علوم و فنون هسته‌ای، آنالیز مواد و تهیه‌‏ى رادیوایزوتوپ براى استفاده در فعالیت‏هاى آموزشى و پژوهشى ساخته شده است.

رآکتور تحقیقاتى آب سنگین اراک: با افزایش طول عمر رآکتور تحقیقاتى تهران و مستعمل شدن تجهیزات و سیستم‏هاى مختلف آن، همانند سایر رآکتورهاى مشابه در جهان، مى‌‏بایست به فکر جایگزینى براى آن بود. از طرف دیگر، نیازمندى‌‏هاى روزافزون ایران به رادیوداروهاى مختلف جهت مصارف تشخیص و درمان پزشکى و رادیوایزوتوپ‏هاى گوناگون براى کاربردهاى صنعتى و تحقیقاتى و محدودیت‏هاى مختلفى که ایران حتى در ارتباط با تهیه و تأمین این قبیل رادیوایزوتوپ‏ها از منابع خارج از کشور روبرو بوده است، سازمان انرژى اتمى را مصمم به احداث یک رآکتور تحقیقاتى جدید به‏‌ منظور جایگزینى رآکتور تهران نمود. رآکتور تحقیقاتى جدید از نوع آب سنگین و با قدرت 40 مگاوات بوده و موسوم به IR40 مى‌ ‏باشد. طراحى پایه‌ ‏ى این پروژه در سال 2002 کامل شد و عملیات اجرایى ساخت آن نیز که هنوز ادامه دارد، از سال 2004 آغاز گردید.

ب توسعه‏ ى هسته‌ای درپزشکى، صنعت و کشاورزى‏

جمهورى اسلامى ایران در کنار برنامه ریزى عملیاتى براى ایجاد نیروگاه و تولید سوخت هسته‌ای، با ایجاد مراکز و آزمایشگاه‏ه‌اى مختلف تحقیقاتى، تولیدى و خدماتى‏ دراستفاده‏‌ى صلح‌‏آمیز از انرژى هسته‌ای در حوزه‏هاى مختلف اهتمام کامل ورزیده است. بخشى از مهم‏ترین فعالیت‏هاى سازمان انرژى اتمى در این حوزه‏ ها عبارتنداز:

- تولید رادیوایزوتوپ‏هاى مختلف؛

- تولیدرادیوداروهاى مختلف؛

- تولیدانواع کیت‏هاى رادیودارویى؛

- تولیدگندم موتانت وغیرموتانت، جو موتانت و غیرموتانت و پنبه‏ى موتانت؛

- اصلاح گونه‏هاى کشاورزى با استفاده از روش‏هاى هسته‌ای؛

- پرتودهى براى جلوگیرى از ضایعات کشاورزى؛

- انجام پژوهش جهت تهیه‏ى واکسن دامى با استفاده از روش‏هاى هسته اى؛

- تولید نوارها و غلاف‏هاى پلیمرى قابل انقباضى حرارتى.

- تولیدسیستم شمارش هسته‌ای با آشکارساز گایگر؛

- تولید مولد پالس هسته‌ای؛

- تولید دزیمتر جیبى و دزیمتر دیجیتال دستى؛

- استریلیزاسیون محصولات بهداشتى؛

- تولید انواع لیزرهاى مورد نیاز؛

- نشت یابى در لوله‏هاى انتقال نفت با استفاده از تکنیک کاربرد ردیاب‏هاى پرتوزا؛

- طراحى و ساخت لامپ‏هاى نورى (بتالایت) براى کاربردهاى مختلف؛

- طراحى و ساخت سیستم هسته‌ای براى اندازه‏گیرى خاکستر زغال سنگ جهت نشان دادن میزان مصرف ذغال سنگ در صنایع کشور.

ج رادیوایزوتوپ‏‌ها

امروزه رادیوایزوتوپ‏ها به‏طور گسترده‏اى در رشته‏هاى مختلف علمى و فنى مورد استفاده قرار مى‏گیرند. تحقیق و توسعه در زمینه دستیابى به فناورى تهیه و تولید رادیوداروها، کیت‏هاى رادیودارویى، رادیوایمونواسى و نیز چشمه‏هاى پرتوزا براى کاربردهاى صنعتى، پزشکى و کشاورزى همواره به عنوان اهداف سازمان انرژى اتمى‏ایران مدنظر بوده‏اند. رادیوداروها براى تشخیص و درمان بیمارى‏ها استفاده مى‏شوند. چشمه‏هاى پرتوزا در صنعت کاربردهاى بسیارى از قبیل رادیوگرافى گاما، کنترل کیفى جوشکارى و نیز انجام تست‏هاى غیرمخرب داشته و در صنایع مختلف مورد استفاده قرار مى‏گیرند. فعالیت‏هاى تحقیقاتى و تولیدى در زمینه‏ى‏رادیوایزوتوپ‏ها در ایران بیشتر در دو مرکز تحقیقات هسته‌ای تهران و مرکز تحقیقات کشاورزى و پزشکى هسته‌ای کرج انجام مى‏شود.

مرکز تحقیقات هسته‌ای تهران: این مرکز به سبب سابقه‏ى طولانى و توان علمى و فنى حاصل از کادر مجرب خود، همواره پیشاهنگ فعالیت‏هاى علمى و پژوهشى‏فناورى هسته‌ای در ایران بوده است. مرکز تحقیقات هسته‌ای با داشتن رآکتور هسته‌ای تحقیقاتى با قدرت 5 مگاوات، آزمایشگاه‏هاى مجهز و تأسیسات لازم، نقش اصلى را در توسعه‏ى دانش فنى تولید و کاربرد رادیوداروها و چشمه‏هاى صنعتى در ایران داشته است. اهم این رادیوایزوتوپ‏ها عبارتند از:

- تهیه و تولید رادیوداروها و کیت‏هاى رادیودارویى: ژنراتور تکنسیوم m99 (جهت شناخت و تشخیص بیمارى‏ها در اندام‏هاى مختلف بدن)، ید 131 (با مصارف تشخیصى و درمانى)، فسفر32 (درمان کیست‏هاى مغزى)، ایریدیم 192 (کاشت در تومورهاى سرطانى)، تهیه و تولید کیت‏هاى رادیودارویى‏سرد از ژنراتور تکنسیوم‏m99 (جهت تشخیص بسیارى از نارسایى‏ها و امراض).

- تهیه و تولید رادیوایزوتوپ براى کاربردهاى صنعتى: چشمه پرتوزاى ایریدیم‏192 (استفاده در رادیوگرافى گاما، جوش‏هاى صنعتى، جوش لوله‏هاى نفت و گاز)، چشمه کبالت‏60 (استفاده در سطح سنجى، چگالى سنجى، ضخامت سنجى)، چشمه‏هاى سزیم‏137 (استفاده در امور صنعتى و آموزش در دانشگاه)، چشمه‏هاى آمرسیم‏241 (استفاده در امور تحقیقاتى، صنعتى و دانشگاهى).

- تهیه و تولید کیت‏هاى رادیوایمونواسى جهت نشان‏گذارى هورمون‏ها و آنتى بادى‏ها و غربال گرى کم کارى تیروئید نوزادان.

- فعالیت‏هاى پژوهشى رادیوداروها و رادیوایزوتوپ‏هاى صنعتى: تهیه و تولید رادیوداروهاى مونوکلونال آنتى بادى و پپتیدى‏ها جهت بررسى عفونت در بدن، تهیه و تولید ترکیبات آلى نشان دار شده با کربن‏14 و تریتیم، خدمات فنى و اجرایى کاربرد رادیوایزوتوپ‏ها در صنعت، فعالیت‏هاى پژوهشى و علمى در زمینه بیوتکنولوژى‏هسته اى.

مرکز تحقیقات کشاورزى و پزشکى هسته‌ای کرج: این مرکز با استفاده از شتاب دهنده‏ى سیکلوترون، توانایى تولید رادیوایزوتوپ‏هاى گوناگون جهت کاربردهاى‏پزشکى، کشاورزى و صنعتى را دارد. اهم این رادیوداروها عبارتند از: تالیم‏201 (اسکن قلب و تشخیص بیمارى‏هاى کرونر قلب و آنفارکتوس)، گالیم‏67 (تشخیص عفونت‏هاى داخلى و تومورهاى بدخیم)، ایندیم‏111 (تشخیص محل تومور، التهاب‏ها و عفونت‏هاى پنهان)، رادیوداروى 81FDG(فراهم نمودن امکان تصویربردارى از مقاطع مختلف مغزى و قلبى).

د. تحقیقات کاربردى کشاورزى هسته اى‏

فعالیت‏هاى پژوهشى کشاورزى هسته‌ای در راستاى استفاده‏ى صلح جویانه از انرژى هسته‌ای جهت کمک به حل مشکلات کشاورزى با امکانات آزمایشگاهى مجهز و پیشرفته در مرکز تحقیقات کشاورزى و پزشکى هسته‌ای کرج انجام مى‏شوند. اهداف کلى تحقیقات کشاورزى هسته‌ای در ایران عبارتند از:

- اصلاح صفت یا صفات گیاهان زراعى و باغى به‏منظور افزایش کمیت و بهبود کیفیت با ایجاد موتاسیون به کمک پرتوهاى یون ساز و بیوتکنولوژى.

- استفاده از رادیوایزوتوپ‏ها و ایزوتوپ‏هاى پایدار در بررسى روابط آب، خاک و گیاه به‏منظور افزایش بهره ورى نهاده‏ها در کشاورزى.

- استفاده از پرتوهاى یون ساز به‏منظور کنترل آفات، افزایش زمان نگهدارى و جلوگیرى از ضایعات محصولات کشاورزى و مواد غذایى.

- افزایش بازدهى محصولات دامى از نظر کمى و کیفى با استفاده از روش‏هاى هسته اى.

- انتقال دانش، فراهم کردن امکانات تحقیقاتى، تربیت نیروى متخصص و توسعه‏ى روش‏هاى هسته‌ای در تحقیقات علوم کشاورزى.

براى دستیابى به اهداف فوق، فعالیت‏هاى تحقیقاتى زیر انجام مى‏شوند که برخى نیز به مرحله کاربردى رسیده اند:

- ژنتیک و اصلاح نباتات: کاربرد تکنیک موتاسیون در جهت افزایش تنوع ژنتیکى و تثبیت صفات مطلوب ایجاد شده در غلات و دانه‏هاى روغنى و گیاهان صنعتى و دارویى و درختان میوه، استفاده از روش‏هاى پیشرفته بیوتکنولوژى و تلفیق آن با روش موتاسیون جهت تسریع در امر به نژادى، دستیابى به فناورى مولکولى و مارکرهاى‏مولکولى جهت انتخاب گیاهان برتر از مراحل اولیه رشد گیاه.

- کاربرد تکنیک‏هاى هسته‌ای در مدیریت خاک، آب و تغذیه گیاهى: تهیه الگوى کاربردى ایزوتوپ‏هاى پایدار و ناپایدار در تحقیقات و تولید محصولات کشاورزى، تهیه الگوى کاربردى روش نوترون مترى در تحقیقات و مصرف آب در کشاورزى، کاربرد الگوى تهیه شده در راستاى اهداف کشاورزى پایدار در کشور.

- نگهدارى مواد غذایى و کنترل آفات: استفاده از روش پرتودهى جهت کنترل آفات انبارى و آلودگى‏هاى میکروبى محصولات استراتژیک، استفاده از روش نابارورسازى‏حشرات جهت کنترل آفات گیاهان زراعى و درختان میوه.

- بهداشت و فراورده‏هاى دامى: تشخیص، کنترل، پیشگیرى و درمان بیمارى‏هاى مهم باکتریایى، ویروسى، انگلى و قارچى دام و طیور و خوراک مورد استفاده با بهره‏گیرى از تکنیک‏هاى هسته‌ای، استفاده از رادیوایزوتوپ‏ها و نیز پرتودهى جهت بهبود و اصلاح نژاد دام و طیور، تعیین ارزش غذایى و بررسى کیفى خوراک مصرف دام و طیور با بهره‏گیرى از رادیوایزوتوپ‏ها.

● آشنایى با برخى اصطلاحات رایج هسته‌ای‏

از آنجا که در خلال اخبار و تحلیل‏هاى هسته‌ای واژگان و اصطلاحات فنى‏اى مطرح مى‏شوند که ممکن است براى ائمه محترم جمعه ناآشنا باشند، در این بخش تلاش شده تا برخى از رایج‏ترین این واژگان توضیح داده شوند.

● معاهده ان‏ پى‏ تى چیست؟

معاهده ان‏پى‏تى مشتمل بر 11ماده است که 3ماده آن بیشترین چالش را به‏دنبال داشته است. بر اساس ماده‏4 حق تمامى کشورها براى توسعه فعالیت‏هاى صلح‏آمیز هسته‌ای به رسمیت شناخته شده و بر اساس ماده 6 نیز باید تمامى کشورهاى دارنده سلاح هسته‌ای زمینه خلع سلاح را فراهم کنند و بر اساس ماده‏10 این معاهده نیز کشورها محق شناخته شده‏اند هرگاه که احساس کردند مفاد معاهده برخلاف منافع ملى شان است از آن خارج شوند. اهداف اصلى این معاهده چون خلع سلاح جهان، منع گسترش سلاح‏هاى هسته‌ای و استفاده صلح‏آمیز از انرژى هسته‌ای، به مرور زمان منحرف شده است.

● پادمان چیست؟

پادمان در فارسى به معناى نظارت و حراست کردن و اسم مصدرى است که از ریشه فعل پاییدن گرفته شده‏است. پادمان امروزه در اصطلاح به مقررات نظارتى آژانس بین‏المللى انرژى اتمى گفته مى‏شود که شامل انواع بازرسى‏ها مى‏شود. از زمان تاسیس آژانس در سال‏1957، سامانه پادمان‏هاى آن به‏عنوان ابزار ضرورى عدم تکثیر سلاح‏هاى هسته‌ای و همکارى صلح‏آمیز هسته‌ای عمل کرده‏است. پیمان منع گسترش سلاح‏هاى هسته‌ای (NPT) انعقاد موافقتنامه‏هاى پادمانى (نظارتى) جامع با آژانس را توسط کشورهاى عضو اجبارى مى‏داند. تاکنون 3نوع الگوى پادمانى توسط آژانس مورد تصویب قرار گرفته است؛ موافقتنامه پادمانى جامع معروف به سند 153، موافقتنامه پادمانى‏66 و پروتکل الحاقى‏540.

● اورانیوم چیست؟

اورانیوم سنگین‏ترین عنصر رادیو اکتیو با نیمه عمر بالا در طبیعت و ماده اصلى در فعالیت‏هاى هسته‌ای است که پس از انجام فعل و انفعالاتى که از آن به غنى‏سازى‏یادمى کنند به سوخت هسته‌ای تبدیل مى‏شود. در هسته این عنصر 92پروتون با بار مثبت و 143نوترون وجود دارد. یکى از مهم‏ترین خواص اورانیوم آن است که به ایزوتوپ‏هاى دیگر خود و عناصر دیگر تبدیل مى‏شود. اما اگر عناصر تجزیه‏شده را وزن کنیم، مى‏بینیم که وزن مجموع آن‏ها از وز ن اولیه کمتر است. این تفاوت وزن، ناشى از تولید جرمى است که بر اساس فرمول معروف اینشتین، انرژى عظیمى تولید مى‏کند که همان انرژى هسته‌ای است.

● غنى ‏سازى چیست؟

براى استفاده از اجرام انرژى‏زا، باید اورانیوم تجزیه شود. اورانیومى که به‏خوبى تجزیه مى‏شود، اورانیوم 235 است. اما از هر هزار واحد اورانیوم موجود در طبیعت تنها 7 واحد اورانیوم 235 است. به این دلیل است که ما باید بتوانیم اورانیوم را غنى کنیم، یعنى درصد خلوص آن را به وسیله دستگاه‏هاى غنى‏کننده افزایش بدهیم. یکى از متدهاى رایج براى غنى‏سازى اورانیوم استفاده از سانتریفوژها است.

● سانتریفوژ چیست؟

سانتریفوژ دستگاه استوانه‏اى‏شکلى است که درست مثل توربین هواپیما پره‏هایى در وسط آن وجود دارد. این پره‏ها در هر دقیقه بیش از صدهزار چرخش دارند. در نتیجه این چرخش، اورانیوم سنگین روى دیواره آخرى سانتریفوژ قرار مى‏گیرد و اورانیوم 235 در کنار آن مى‏نشیند. باید هزاران سانتریفوژ در کنار هم قرار بگیرند تا ما بتوانیم با کمک مجموعه آن‏ها که به آبشارهاى سانتریفیوژ معروف هستند، اورانیوم را غنى کنیم. یعنى با یک یا چند سانتریفوژ نمى‏توان اورانیوم را غنى کرد.

● تفاوت رآکتورهاى آب‏ سبک و سنگین‏

رآکتورهاى آب‏سبک با آب معمولى کار مى‏کنند. هیدروژن آب معمولى از یک پروتون تشکیل شده است اما در هیدروژن آب‏سنگین یک پروتون و یک نوترون وجود دارد. براى استفاده از رآکتورهاى آب‏سبک، به اورانیوم غنى‏شده نیاز داریم اما در رآکتور آب‏سنگین از اورانیوم معمولى مى‏شود استفاده کرد. به این ترتیب، در عمل استفاده از رآکتور آب‏سنگین، که دولت ایران هم در پى آن است، نتیجه‏اى شبیه همان غنى‏سازى اورانیوم را خواهد داشت.

● پلوتونیوم چیست؟

پلوتونیوم در طبیعت به‏صورت ماده معدنى وجود ندارد اما اگر ما یک نیروگاه برق اتمى را به کار بیندازیم و 30 روز پس از آغاز کار آن، سوختش را بیرون بیاوریم، مى‏توانیم مقدار زیادى پلوتونیوم‏239 از آن جدا کنیم و این پلوتونیوم آنقدر غنى است که مى‏توان مستقیما از آن بمب اتمى درست کرد. ظاهرا همین نکته است که آمریکا و متحدانش را نگران راه‏اندازى نیروگاه برق اتمى بوشهر کرده است.

● سوخت هسته‌ای چیست؟

سوخت هسته‌ای به موادى گفته مى‏شود که مى‏توان از آن‏ها براى تولید انرژى هسته‌ای استفاده کرد. تاکنون رایج‏ترین سوخت هسته‌ای مواد شکافت‏پذیر مانند اورانیوم و پلوتونیوم بوده‏اند. برخى مواد مانند دوتریوم و تریتیوم و هلیوم‏3 که در فرایند همجوشى هسته‌ای به‏کار مى‏روند نیز به‏عنوان سوخت هسته‌ای در نظر گرفته شده‏اند.

● آژانس بین ‏المللى انرژى اتمى‏

آژانس بین‏المللى انرژى اتمى نهادى مستقل است که در سال‏1957 براى ترویج استفاده صلح‏آمیز و جلوگیرى از استفاده نظامى، از انرژى هسته‌ای تاسیس شد. پیشنهاد تاسیس این سازمان را دوایت آیزنهاور، رئیس‏جمهور آمریکا در سخنرانى خود در مجمع عمومى سازمان ملل متحد (که به سخنرانى اتم براى صلح معروف شد) در سال‏1953 مطرح کرد. آژانس بین‏المللى انرژى اتمى از 3بخش مهم و عمده (کنفرانس عمومى، شوراى حکام و دبیرخانه) تشکیل شده است.

کنفرانس عمومى بالاترین رکن و مجمع تصمیم‏گیرنده آژانس است که سالى یک‏بار تشکیل جلسه داده و مقر آن در وین است. این رکن متشکل از نمایندگان همه دولت‏هاى عضو با یک حق رأى است و تصمیمات آن با اکثریت آرا اتخاذ مى‏شود. از مهم‏ترین وظایف کنفرانس انتخاب اعضاى شوراى حکام، گزارش نحوه فعالیت‏هاى‏آژانس به سازمان ملل و انتخاب دبیرکل آژانس براى مدت 4 سال است.

شوراى حکام از 2 گروه انتصابى و انتخابى تشکیل شده‏است. اعضاى انتصابى (اعضاى دائم) طبق اساسنامه شامل 10عضو از بین پیشرفته‏ترین دولت‏هاى عضو سازمان از حیث تکنولوژى هسته‌ای در هر منطقه است که توسط کنفرانس عمومى تعیین مى‏شوند. اعضاى انتخابى (غیردائم) 15عضو هستند که آن‏ها نیز توسط کنفرانس عمومى انتخاب مى‏شوند.

در سال‏1984 تعداد کشورهاى شوراى حکام به 35کشور افزایش یافت. مدت دوره‏هاى عضویت در شوراى حکام 2سال است. وجه‏تسمیه این شورا به حکام آن است که به این شورا اختیار حاکمیت و صدور حکم درباره فعالیت‏هاى هسته‌ای داده شده است. دبیرخانه آژانس از تعدادى کارمند و یک دبیرکل در رأس آن تشکیل شده که براى‏یک دوره 4ساله به پیشنهاد شوراى حکام و تأیید کنفرانس عمومى انتخاب مى‏شود. دبیرکل دبیرخانه مسؤولیت اداره امور جارى آژانس را برعهده دارد. هم اکنون یوکیا آمانو ژاپنى دبیرکل این نهاد بین‏المللى است.

فناورى هسته‌ای، به توانایى تبدیل اورانیوم موجود در طبیعت مى‏گویند که از طریق شکافت اتم‏ها به اورانیوم غنى شده که داراى انرژى بسیار زیادى است به دست مى‏آید. با شکافت هسته یا همان اتم اورانیوم، انرژى هسته‌ای به‏صورت حرارت و انرژى گرمایى آزاد مى‏شود که از آن مى‏توان براى تولید بخار آب و گرداندان توربین‏هاى تولید برق استفاده کرد.

اورانیوم یکى از چگال فلزات رادیواکتیو است که در طبیعت موجود است. این فلز در بیشتر مناطق چون: صخره‏ها، خاک، اعماق دریا و اقیانوس‏ها وجود دارد، به‏طورى که شاید میزان وجود و پراکندگى آن از طلا، نقره یا جیوه بیشتر است. این فلز به‏صورت اکسید و یا نمک‏هاى مخلوط در مواد معدنى مانند اورانیت یا کارونیت وجود دارد و از نظر رنگ؛ سفید نقره‏اى و قابل انعطاف است.

● نتیجه‏ گیرى‏

امروز هدف‏گیرى آمریکایى‏‌ها در برچیدن فن آورى هسته‌ای ایران و محروم ساختن ملت ما از حقوق مسلم خود، به شکست انجامیده است و نایل آمدن ایران به مرحله‏اى شکوهمند و شکوفا از صنعتى شدن براى سردمداران آنان بسیار سخت شده است.

روز ملى فناورى هسته‌ای فرصتى براى قدردانى یکایک ایرانى‏ها از هم، براى استقامت و پایمردى در مسیرى سخت و دشوار بمنظور نشاندن کشور بر یکى از قله‏هاى‏بزرگ آرزو و امید ملى بود که همگان آنرا تحمل و با سرفرازى از آن عبور کردند. روز ملى فناورى هسته‌ای روز مردم ایران است و روزى است که ملت ایران با همدلى، استقامت و پیگیرى آرمان‏هاى بزرگ انقلاب اسلامى، به هدفى والا یعنى هسته‌ای شدن ایران اسلامى دست یافت.

کشورهاى قدرتمند که روزى دانش هسته‌ای را امتیازى انحصارى براى خود مى‏دانستند، حتى تصور نمى‏کردند روزى دانشمندان جوان ایرانى با اتکا به دانش و امکانات بومى این انحصار بشکنند و افتخار عضویت در باشگاه کم تعداد کشورهاى هسته‌ای را نصیب ایران کنند.

دستاوردهاى گسترده ایران در عرصه هسته‌ای، از تأسیس مراکز هسته‌ای اصفهان، نطنز، اراک، بندرعباس، فردو و تولید نسل‏هاى دوم، سوم و... سانتریفیوژ غنى‏سازى‏اورانیوم، ساخت مرکز آب سنگین اراک و... نمادى از قابلیت‏ها و ظرفیت‏هاى بالاى نسل جوان ایرانى است که نشان داد هنگامى که اراده یک ملت آزاد و مستقل بر امرى تعلق گیرد، انحصارات و موانع فیزیکى و روانى نظام‏هاى سلطه قادر به شکست اراده ملت‏ها نخواهند بود. پیشرفت ایران در عرصه فناورى صلح‏آمیزهسته‌ای امروز به مرزى رسیده است که قدرت‏هاى سلطه جو که زمانى اصرار بر توقف کامل این فعالیت‏ها داشتند، امروز حتى از این موضع خود نیز عقب نشسته‏اند.

در شرایطى که جمهورى اسلامى ایران تنها هدف خود از غنى‏سازى اورانیوم را تولید سوخت اتمى مورد نیاز براى نیروگاه‏هاى اتمى و مصارف صلح‏آمیز عنوان کرده است، غرب و در صدر آن ایالات متحده آمریکا، هدف از تصویب تحریم‏ها بر علیه ایران را واداشتن این کشور به متوقف ساختن غنى‏سازى اورانیوم قرار داده است.

اگر چه در ظاهر هدف آمریکا و غرب جلوگیرى از گسترش تسلیحات هسته‌ای در جهان به هر طریق ممکن است، اما اهداف سیاسى دخالت بسیارى در این امر دارد. به عنوان نمونه آمارهایى که به‏طور رسمى و غیر رسمى از توان و میزان سلاحهاى هسته‌ای اسرائیل پرده برداشته‏اند، حکایت از تلاش‏هاى پنهان و همه جانبه این رژیم براى‏تولید سلاح‏هاى کشتار جمعى دارد؛ اما تا کنون هیچ یک از دولت‏هاى غربى و سازمان‏هاى بین‏‌المللى به مقابله با برنامه‏هاى هسته‌ای آن نپرداخته‏اند. از این رو بحران بوجود آمده درگرد مسائل هسته‌ای ایران نیز بیش از آن‏که از لحاظ فنى و حقوقى مورد بررسى قرار گیرد به یک جریان و ائتلاف سیاسى به رهبرى آمریکا بر علیه ایران تبدیل شده است که از روابط سرد و خصمانه تهران و واشنگتن بعد از انقلاب اسلامى نشأت مى‏گیرد. در حالى که کشورهایى چون هند، پاکستان و اسرائیل اتمى شده‏اند و کشورهایى چون کره جنوبى و برزیل در حال ورود به باشگاه اتمى هستند، فعالیت‏هاى ایران در این زمینه تحمل نمى‏شود.

واقعیت مسلم این است که ساکنان کاخ سفید حتى فعالیت هسته‌ای صلح‏آمیز ایران را در چارچوب موازین قانونى و بین‏المللى نیز قبول ندارند و چنین توجیه مى‏کنند که اگر ایران به فناورى هسته‌ای دست یابد، این امر به چالش کلیدى سیاست خارجى آمریکا تبدیل خواهد شد. از این رو دولت اوباما امیدوار است با متحد کردن جامعه بین‏المللى و اعمال فشار سهمگین، ایران را از ادامه فعالیت‏هاى هسته‌ای باز دارد.

اگر چه در حال حاضر فضاى مانور براى پیگیرى فعالیت‏هاى هسته‌ای براى ایران بسیار محدودتر گردیده است، اما هم‏اینک که ایران به پیشرفت‏هاى قابل ملاحظه‏اى در مباحث هسته‌ای نایل آمده است، باید پرقدرت این مسیر را ادامه دهد. این حق ایران است که براى رسیدن به مرحله توسعه یافتگى از این دانش بهره‏مند باشد. ضمن آن که نباید از یاد برد که اگر ایالات متحده آمریکا و قدرت‏هاى اروپا به این نتیجه برسند که در صورت ایجاد بحران‏هاى متوالى و فشار همه جانبه مى‏توانند ایران را به عقب‏نشینى از برنامه‏هاى هسته‌ای خود وادار نمایند، در آن صورت امتیازات بیشترى طلب خواهند کرد.

به هر حال دستیابى ایران به فن‏آورى هسته‌ای به عنوان یک حق مسلم، قدرت چانه‏زنى کشور را افزایش خواهد داد و جایگاه کشور را در منطقه و نظام بین‏‌المللى ارتقا خواهد بخشید و سیاست خارجى ایران را به نوعى کنش‏مند براساس ابتکار، فرصت‏سازى و هنجارسازى مبدل خواهد نمود.