بازار بهینه‏‏ سازی انرژی فاقد خروجی و عملکرد بعد از ۶ سال

به گزارش برق نیوز، کارشناسان دلایل متعددی همچون نبود انگیزه اقتصادی کافی برای سرمایه‌گذاری در طرح‏‏‌های بهینه‏‏‌سازی به واسطه ساختار و چارچوب این بازار و فضای کلان اقتصادی-سیاسی کشور همراه با نوسانات ارزی شدید، عدم‌تضمین‌های کافی برای بخش خصوصی، عدم‌اطمینان سرمایه‌گذاران از دریافت سهم خود از صرفه‏‏‌جویی و فرآیند طولانی و پیچیده ارائه طرح بهینه‏‏‌سازی تا تصویب نهایی آن در کمیسیون مربوطه را از دلایل عملکرد نامطلوب فعلی بازار بهینه‏‏‌سازی انرژی عنوان کردند.

براساس آمار‌های سازمان انرژی جهانی، شاخص شدت مصرف انرژی در ایران در سال ۲۰۲۲ میلادی برابر با ۰.۲۰۷ کیلوگرم معادل نفت‌خام به ازای هر دلار تولید ناخالص داخلی بر مبنای برابری قدرت خرید بوده است. این رقم، ۱.۸ برابر متوسط جهانی و ۲.۸ برابر کشور‌های توسعه یافته است. چنین آماری نشان دهنده هدررفت بالای انرژی در کشور و ظرفیت قابل‌توجه برای اقدامات بهینه سازی مصرف است.

براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، آسیب‌شناسی بازار بهینه‌سازی انرژی و محیط‌زیست و ارائه راهکار‌های شاخص شدت انرژی که به عنوان یکی از شاخص‌های کلیدی کارآیی انرژی شناخته می‌شود، مقدار انرژی مصرف‌شده برای تولید یک واحد از تولید ناخالص داخلی را نشان می‌دهد. هرچه مقدار این شاخص بالاتر باشد، بیانگر مصرف انرژی بیشتر و کارآیی پایین‌تر است؛ بنابراین شدت انرژی بالا در ایران به معنای هدررفت انرژی و اتلاف منابع است که می‌تواند پیامد‌های زیست محیطی و اقتصادی مهمی در پی داشته باشد.

ناترازی فزاینده عرضه و تقاضای انرژی در کشور

علاوه بر مشکل شدت بالای مصرف انرژی، کشور با چالش دیگری در زمینه انرژی دست و پنجه نرم می‌کند؛ ناترازی رو به گسترش میان عرضه و تقاضای انرژی. رشد بی رویه مصرف انرژی از یک‌سو و عدم‌تکافوی میزان تولید با این رشد از سوی دیگر، باعث شده است تا اختلاف عرضه و تقاضا در ساعات اوج مصرف، برای گاز به بیش از ۳۰۰ میلیون مترمکعب در روز و برای برق به ۱۲‌هزار مگاوات در روز برسد. این روند نگران کننده تهدیدی جدی برای امنیت انرژی و توسعه پایدار کشور محسوب می‌شود. کمبود عرضه انرژی می‌تواند سبب قطعی‌های گسترده برق و محدودیت‌های جدی در تامین سوخت بخش‌های مختلف از جمله خانگی، حمل ونقل و صنعت شود که در نهایت آسیب‌های اقتصادی فراوانی را در پی خواهد داشت.

بهینه سازی مصرف انرژی، گزینه پیش‌رو

کارشناسان معتقدند با توجه به محدودیت منابع انرژی و مالی در دسترس کشور، بهینه سازی مصرف انرژی باید در اولویت بالاتری نسبت به افزایش تولید انرژی قرار گیرد. عملیاتی شدن طرح‌های بهینه سازی، علاوه بر اینکه هزینه کمتری نسبت به پروژه‌های افزایش ظرفیت تولید دارد، از آنجا که انرژی حاصل پایدارتر و منابع انرژی بین النسلی هستند، گزینه‌ای مناسب‌تر برای مدیریت بحران کمبود انرژی در کشور به شمار می‌رود.

یکی از ابزار‌های مهم که دولت برای عملیاتی کردن بهینه سازی مصرف انرژی در نظر گرفته، بازار بهینه سازی انرژی و محیط‌زیست است. این بازار که براساس ماده ۱۲ قانون رفع موانع تولید رقابت پذیر در سال ۱۳۹۶ ایجاد شد، قرار بود با استفاده از اختلاف تعرفه بخشی و زمانی انرژی، طرح‌های بهینه سازی در بخش‌های مصرف با تعرفه پایین را اقتصادی کند و زمینه مشارکت بخش خصوصی را در این حوزه فراهم آورد.

رکود شش‌ساله در بازار بهینه سازی انرژی

با این حال، بررسی‌های کارشناسان نشان می‌دهد که با گذشت شش‌سال از تصویب آیین نامه ایجاد بازار بهینه سازی انرژی و محیط‌زیست، هیچ گواهی صرفه جویی در این بازار صادر نشده و در عمل این بازار فاقد هرگونه عملکرد مثبت بوده است. در حوزه برق، از مجموع ۳۲ طرح کاهش مصرف انرژی برق که به دبیرخانه این بازار (سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره وری انرژی) ارائه شده، تنها یک طرح در مرحله اجرا قرار گرفته است. اوضاع در حوزه گاز نیز بهتر از این نیست؛ از میان ۲۱ طرح ارسالی به دبیرخانه بازار (شرکت بهینه سازی مصرف سوخت)، فقط یک طرح در مرحله انعقاد قرارداد سه جانبه قرار دارد.

چرا بازار بهینه سازی انرژی راکد مانده است؟

اما چرا با وجود اهمیت فراوان بهینه سازی مصرف انرژی، این بازار پس از گذشت شش‌سال همچنان راکد مانده و نتوانسته است عملکرد قابل قبولی در صدور گواهی‌های صرفه جویی داشته باشد؟ کارشناسان دلایل متعددی را برای این موضوع برشمرده اند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به نبود انگیزه اقتصادی کافی برای سرمایه‌گذاری در طرح‌های بهینه سازی به واسطه ساختار و چارچوب این بازار و فضای کلان اقتصادی-سیاسی کشور همراه با نوسانات ارزی شدید، عدم‌تضمین در انتشار، خرید و تسویه گواهی‌های صرفه جویی انرژی که بخش خصوصی را برای ورود به این بازار بازداشته است، ابهام در نحوه تحویل حامل انرژی معادل گواهی صرفه جویی صادرشده و عدم‌اطمینان سرمایه‌گذاران از دریافت سهم خود از صرفه جویی و فرآیند طولانی و پیچیده ارائه یک طرح بهینه سازی تا تصویب نهایی آن در کمیسیون مربوطه که زمان‌بر بوده و انگیزه متقاضیان را کاهش می‌دهد اشاره کرد.

راهکار‌های پیشنهادی برای احیای بازار بهینه سازی

به‌منظور خروج از رکود و عملیاتی کردن بازار بهینه سازی انرژی، کارشناسان راهکار‌های مختلفی را پیشنهاد کرده اند که از جمله آن‌ها می‌توان به تضمین صدور و تسویه گواهی‌های صرفه جویی انرژی از طریق تاسیس حساب بهینه سازی مصرف انرژی اشاره کرد. در این راهکار پیشنهاد شده است حسابی برای پرداخت به سرمایه‌گذاران بخش خصوصی و دولتی طرح‌های بهینه سازی و همچنین خرید گواهی‌های صرفه جویی افتتاح شود، امکان تهاتر گواهی‌های صرفه جویی سررسید شده با صورت حساب انرژی مشترکان برای توسعه بازار بهینه سازی انرژی، پیشنهاد شده تا امکان تهاتر این گواهی‌ها با قبوض انرژی به‌ویژه برای صنایع بزرگ یا مالیات شرکت‌ها فراهم شود، افزایش انگیزه اقتصادی از طریق اقداماتی نظیر صدور گواهی در قبال پرداخت حق نشر (کمترین تعرفه حامل انرژی)، امکان بازنگری در دوره صدور گواهی و صدور گواهی‌های اوج و غیراوج و تسهیل فرآیند ارائه و تصویب طرح‌های بهینه سازی در بازار از طریق کاهش زمان انتظار برای تصویب نهایی، انتخاب شرکت‌های V&M (ارزیابی و گواهی) توسط دبیرخانه بازار و افزایش تعداد این شرکت‌ها از راه آموزش اشاره کرد. علاوه بر این، کارشناسان بر ضرورت ایجاد متولی واحد برای هماهنگی و مدیریت کلان حوزه بهینه سازی مصرف انرژی تاکید کرده اند که در ماده ۴۶ برنامه هفتم پیشرفت نیز به آن اشاره شده است.

آمار‌ها نشان می‌دهد شدت مصرف انرژی در ایران به دلیل مدیریت نامناسب و هدررفت بالا، بسیار بالاتر از استاندارد‌های جهانی است. این مساله در کنار رشد بی رویه مصرف انرژی از یک‌سو و محدودیت‌های تولید آن از سوی دیگر، کشور را با چالش جدی ناترازی عرضه و تقاضا در بخش انرژی روبه‌رو کرده است.

کارشناسان معتقدند با توجه به محدودیت‌های منابع انرژی و مالی در کشور، اولویت باید بر مدیریت و بهینه سازی مصرف انرژی باشد تا افزایش ظرفیت‌های تولید. یکی از ابزار‌های مهم در این زمینه، بازار بهینه سازی انرژی و محیط‌زیست است که قرار بود با استفاده از مکانیزم اختلاف تعرفه ای، طرح‌های بهینه سازی را در بخش‌های با تعرفه پایین، اقتصادی کند. اما متاسفانه این بازار پس از گذشت شش‌سال از تصویب آیین نامه اجرایی آن، همچنان راکد مانده و گواهی صرفه جویی انرژی صادر نکرده است. دلایل مختلفی از جمله نبود انگیزه اقتصادی لازم، عدم‌تضمین خرید گواهی‌ها و ابهام در تحویل حامل انرژی معادل، فرآیند پیچیده تصویب طرح‌ها و مشکلات ساختاری در چارچوب این بازار برای این رکود مطرح شده است. کارشناسان برای خروج از این وضعیت، راهکار‌هایی نظیر تضمین خرید گواهی‌ها از طریق تاسیس حساب بهینه سازی انرژی، امکان تهاتر گواهی‌ها با قبوض انرژی، افزایش انگیزه‌های اقتصادی، تسهیل فرآیند تصویب طرح‌ها و ایجاد متولی واحد را پیشنهاد کرده اند.

با توجه به اهمیت و ضرورت بهینه سازی مصرف انرژی برای کشور و تجربه ناموفق چندساله بازار مربوطه، به نظر می‌رسد اگر دولت نتواند گره اصلی این بازار را بگشاید و اصلاحات لازم را در آن اعمال کند، تحقق اهداف افزایش بهره وری انرژی و کاهش شدت مصرف آن دشوار خواهد بود. بازار بهینه سازی انرژی به عنوان یکی از ابزار‌های کلیدی در این زمینه، نیازمند توجه جدی برای رفع موانع و ایرادات عملکردی خود است.

منبع: دنیای اقتصاد