عوامل بازدارنده در گسترش فن‎آوريهاي توليد بيوگاز در ايران

علل متعددي باعث شده اند كه توليد بيوگاز در ايران گسترش نيافته و جايگاه درخوري را ميان انواع انرژي نداشته باشد. مواردي كه در پي مي آيد مهمترين اين علل مي باشند:

الف- ارزان بودن انرژي در ايران: انرژي‎هاي در دسترس در كشور به علت متكي بودن بر منابع زيرزميني و تعلق يارانه به آنها، با بهاي اندك به دست مصرف‎كننده مي‎رسند (مقايسه شود قيمت انرژي در آمريكا 9/12 ريال بر مگاژول با قيمت انرژي در ايران 3/2 ريال بر مگاژول با برابري هر دلار 3000ريال). اين در حالي است كه توليد هر انرژي غيرمتعارف جديد مانند انرژي خورشيدي، باد و زيست توده ، مستلزم صرف هزينه هاي به نسبت زيادي مي‎باشد. از جملة اين هزينه‎ها مي‎توان به هزينه‎هاي زير اشاره كرد:

1) هزينه‎هاي تحقيق و توسعه، 2) هزينه‎هاي پشتيباني مقدماتي، 3) هزينه‎هاي توسعه اقتصادي و فن‎آوري صنايع وابسته، 4) هزينه‎هاي حفاظتي و مراقبتي، 5) تخفيف‎هاي مالياتي و

ساير هزينه‎هاي متعارف ديگر مانند سرمايه‎گذاري اوليه، هزينه‎هاي راهبري و مديريت، تعميرات و … بايد لحاظ شوند. از طرف ديگر بايد توجه داشت كه حتي قيمت تمام شدة انرژي‎هاي متعارف ـ نظير سوختهاي فسيلي ـ قيمت واقعي آنها نبوده و براي محاسبه قيمت‎هاي اصلي آنها، هزينه‎هاي ديگري را نيز بايد درنظر داشت كه در اين كشور لحاظ نمي‎شوند. از مهمترين اين هزينه‎ها، هزينه‎هاي رفع آلودگي ايجاد شده توسط نيروگاهها، هزينه‎هاي زيست محيطي استفاده از سوختهاي آلاينده و هزينه‎هاي تخريب منابع طبيعي مي‎باشند.

در هر حال بدون درنظر گرفتن عوامل فوق، نگارندگان اين مقاله قيمت هر گيگاژول انرژي معادل بيوگاز توليدي در ايران را 10 تا 13 دلار برآورد كرده اند كه در مقايسه با قيمت سوختهاي ديگر ( مثلاً گاز طبيعي $/GJ21/1) عدد بزرگي مي‎باشد.

مسئلة ديگري كه مطرح مي‎شود اين است كه تغيير قيمت انرژي، مسئله‎اي بسيار پيچيده بوده كه به عوامل گوناگون اقتصادي، سياسي، اجتماعي در سطح ملي و جهاني بستگي دارد و هرگونه تغيير در قيمت انرژي ممكن است به بحرانهاي اجتماعي و سياسي بي‎انجامد و در نتيجه سياستگذاري در امر انرژي مستلزم بررسي‎هاي كارشناسانه، دقيق و طولاني مدت بوده كه در نهايت راه را براي جايگزين كردن سوختهاي پاكيزه و تجديدپذير هموار كند.

ب ـ نبودن مرجع و متصدي مشخص براي بيوگاز در كشور: هرچند كه از گسترش بيوگاز در جهان زمان زيادي نمي‎گذرد و تا چندي پيش به عنوان يك فن آوري فقر تلقي مي‎شد، اما اين مسئله دليل قانع كننده‎اي براي عدم گسترش اين فن آوري در ايران نمي‎شود. با توجه به فن‎آوريهاي نسبتاً سادة ساخت هاضمهاي لجن، مولدهاي بيوگاز روستايي و رآكتور هاي بيهوازي ، انتظار ميرود كه با يك برنامه‎ريزي صحيح و حساب شده ،بيوگاز جايگاه ويژة خود را پيدا كند. مهمترين عامل كه باعث شده است در اين زمينه سياست مشخص و مدوني وجود نداشته باشد، تعدد مراكز تصميم‎گيري ـ به عبارت بهتر نبود يك مركز مشخص تصميم گيري ـ براي اين گونه انرژي مي‎باشد.

تاكنون سازمانها و مراكز متعددي مانند مركز تحقيقات و كاربرد انرژي‎هاي نو سازمان انرژي اتمي، سازمان انرژي‎هاي نو ايران(وابسته به وزارت نيرو)، وزارت جهاد سازندگي، مراكز تحقيقاتي و دانشگاهي(نظير جهاد دانشگاهي و پژوهشگاه نيرو) و چند سازمان و مركز غير دولتي ديگر(مانند كانون مطالعات توسعه پايدار) دربارة بيوگاز تحقيقات و مطالعاتي انجام داده اند. به نظر مي‎رسد مهمترين كار در اين باره گردآوري، تنظيم و منتشر كردن كارهاي انجام شده تا كنون و ايجاد يك مركز يا سازمان ـ كوچك اما كارآمد و فعال ـ براي هماهنگ كردن مطالعات، برنامه‎ريزي و گسترش اين فن‎آوري در ايران باشد.

ج ـ نبود روحيه مشاركت در مردم: يكي از دلايل مهم عدم گسترش بيوگاز ـ خصوصاً بيوگاز روستايي در ايران- عدم مشاركت مردمي در ايجاد و ادارة واحدهاي ايجاد شده بوده است. اين مطلب در مصاحبه با دست اندركاران بيوگاز جهاد سازندگي و سازمان انرژي اتمي و بازديدهاي محلي به وضوح مشاهده شد. متأسفانه دسترسي به انرژي ارزان، گريز از كارهاي سخت و كارهاي به اصطلاح غير تميز(مثل حمل و بارگذاري فضولات دامي) و عدم تشويق مسئولين در اين زمينه باعث شده است كه اين روحيه انفعالي و بي تفاوتي بيشتر تشديد گردد.نبود روحية همكاري و مشاركت در مردم ايران ـ خصوصاً در سده هاي اخير ـ بحثي است كه مفصل بوده و به عوامل گوناگون اجتماعي، سياسي و تاريخي بر مي‎گردد و نمود آن در عدم تشكيل و پايداري حزب‎هاي بزرگ، نبود شركتهاي بزرگ خصوصي چند نفره، عدم موفقيت در ورزشهاي گروهي تجلي پيدا كرده است.

د‌ـ‌ آگاهي كم و آموزش ناكافي: يكي ديگر از دلايل مهم عدم گسترش فن‎آوريهاي بيوگاز به آگاهي كم مردم ـ و حتي مسئولين ـ از مزاياي اين فن آوري ها و معايب ساير انرژي‎هاي غير تجديدپذير و آموزش ناكافي در اين زمينه‎ها در سطح ملي مي‎باشد. توضيح اينكه ساير فن‎آوريهاي توليد انرژي از عوامل مهم مخرب محيط زيست و منابع طبيعي هستند و از سوي ديگر فن‎آوريهاي توليد بيوگاز علاوه بر اينكه خود آلاينده نيستند، از ورود عوامل آلايندة محيط زيست و بيماري‎زا (مانند فضولات و فاضلاب‎ها) به محيط جلوگيري كرده، ايجاد اشتغال نموده و به رفاه عمومي جامعه كمك شاياني مي‎نمايند. متأسفانه مسائلي نظير موارد فوق نه براي مسئولين و نه براي مردم اهميت نداشته و به آنها بها داده نمي‎شود. همين امر باعث مي‎گردد كه هيچ گونه آموزشي براي معرفي اين فن‎آوري‎ها و مزاياي آنها و به تبع آن استفاده از آنها به عنوان منابع مهم توليد انرژي پاك و تجديدپذير صورت نگرفته باشد. در نتيجه طبيعي است كه اهميت و لزوم استفاده از اين انرژي براي مردم مشخص نبوده و با استقبال روبرو نشود.

ايجاد يك برنامة جامع، ملي و كلي‎نگر براي انرژي هاي تجديدپذير و از جمله انرژي‎هاي حاصل از زيست توده و بيوگاز بايد از اولويت هاي اساسي سازمانها و وزارتخانه هاي مرتبط با امر انرژي، محيط زيست و منابع طبيعي باشد.

ﻫ - كمبود اطلاعات فني: متأسفانه جزئيات كارهاي پراكنده و معدودي كه در كشور صورت گرفته، ثبت و نگهداري نشده‎اند. از سويي عدم دقت در ثبت داده‎ها (در همة مراحل طراحي، ساخت و راهبري) و از طرف ديگر به روز نبودن دانش فني موجود در اين رشتة علمي باعث شده است كه هم بازده واحدهاي بيوگاز احداث شده اندك بوده و هم تصميم‎گيري دربارة واحدهاي بعدي با شك و ترديد زياد همراه باشد.

علاوه بر شناخت اين فن‎آوري سودمند و آموزش ملي آن، ارتقاء دانش فني اين رشته علمي نيز از وظايف ضروري سازمانها و ارگانهاي مرتبط (مانند دانشگاهها، پژوهشگاه‎ها و …) مي‎باشد.

نویسنده: ابوالقاسم علي قارداشی،  مهرداد عدل