بورس برق، قربانی وزارتخانه بی‌پول و شرکت‌های مثلا خصوصی

به گزارش برق نیوز؛ انجام معاملات در یک بازار واقعی نظیر بورس سبب افزایش سطح رقابت‌ها می‌شود و افزایش سطح رقابت‌ها سبب ارتقای کیفیت و بهبود قیمت کالا می‌شود. این همان چیزی است که صنعت برق کشور از آن بی‌نصیب مانده و قطعا یکی از دلایل بالا بودن قیمت تمام‌شده برق در کشور نیز همین نبود رقابت است. 

اگر فضای صنعت برق رقابت جریان داشته باشد، شرکت‌ها خودبه‌خود به کاهش تلفات انرژی، افزایش راندمان و سایر اقدامات در راستای کاهش هزینه مبادرت می‌ورزند؛ ولی این مهم نیز منوط به خصوصی‌سازی واقعی در کشور است و در یک ساختار دولتی امکانپذیر نیست. 

بنابراین در مسیر توسعه صنعت برق کشور با زنجیره‌ای از علل و معالیل مواجه هستیم و درصورت فقدان هریک از حلقه‌ها، حلقه‌های دیگر نیز به مشکل برمی‌خورند. ذر گفتگو با سید علی حسینی، مدیرعامل بورس انرژی به بررسی راه‌های فعال‌سازی بورس انرژی و تحقق سایر حلقه‌های زنجیره توسعه در صنعت برق کشور خواهیم پرداخت.

با توجه به وضعیت نامساعد مالی وزارت نیرو و از سوی دیگر نیاز صنعت برق به توسعه، از دیدگاه شما تامین مالی در این صنعت به چه نحوی باید صورت پذیرد؟

با توجه به رشد فزاینده مصرف برق در کشور و همچنین نظر به اهمیت برق به عنوان یک زیرساخت اصلی در توسعه اقتصاد کشور، این صنعت نیازمند جذب سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی است. در همین ارتباط معاون محترم امور برق و انرژی وزارت نیرو اخیرا اعلام کرد صنعت برق در طی پنج سال آینده نیازمند قریب به 25 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری است. باتوجه به منابع محدود دولتی در این زمینه و تخصیص سالانه قریب به دو میلیارد دلار (این مقدار در لایحه بودجه 96 یک میلیارد و 800 میلیون دلار پیش‌بینی شده است) در قالب برنامه‌های بودجه سنواتی به صنعت برق، لازم است مشارکت بخش خصوصی در تامین منابع مالی این صنعت مورد توجه ویژه‌ای قرار گیرد.

تاکنون روش‌های متفاوتی به‌منظور جلب مشارکت بخش خصوصی در سرمایه‌گذاری مستقیم و تامین مالی پروژه‌های حوزه برق به‌کار گرفته شده است (از قبیل قراردادهای بیع متقابل و BOT و ...) که متاسفانه هیچ‌یک نتوانسته پاسخگوی کلیه نیازهای این صنعت باشد. البته باتوجه به ماهیت و ویژگی‌های مختلف پروژه‌های موجود در صنعت برق (از احداث نیروگاه گرفته تا احداث و به‌سازی خطوط انتقال و توزیع نیروی برق، تولید تجهیزات و ادوات مختلف مورد استفاده در صنعت برق و ...) هر یک تامین مالی خاص خود را می‌طلبد که سرمایه‌پذیران بایستی درنهایت تصمیم بگیرند از میان روش‌های متعدد تامین مالی کدام را انتخاب کنند.

در این میان، بازار سرمایه ایران و به صورت خاص بورس انرژی ایران به‌عنوان بورس تخصصی حوزه انرژی در کشور با داشتن تجربه موفق در خصوص تامین مالی پروژه‌های صنعت برق از طریق ابزارهای نوین مالی از قبیل قراردادهای سلف موازی استاندارد و صندوق پروژه می‌تواند کمک شایانی به پیشبرد طرح‌های حوزه برق از قبیل اجرای طرح‎های افزایش بازدهی نیروگاه‎ها ازجمله نصب بخش بخار در نیروگاه‎های سیکل ترکیبی، توسعه نیروگاه‏های تولید همزمان برق و حرارت (CHP)، کاهش تلفات شبکه‏ های انتقال و توزیع، احداث ظرفیت جدید تولید برق، خطوط و پست‏های انتقال برق و شبکه توزیع به‌منظور پاسخگویی به رشد مصرف سالانه برق در کشور کند.

شایان ذکر است تاکنون بورس انرژی ایران دو فقره تامین مالی ازطریق اوراق سلف موازی استاندارد جمعا به ارزش دو هزار و 200 میلیارد ریال به‌منظور پیشبرد طرح‌های توسعه‌ای و تامین سرمایه در گردش آن شرکت‌ها انجام داده است. همچنین بنا بر برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته فرآیند تامین مالی چندین نیروگاه دیگر نیز در حال طی شدن است.

لازم می‌دانم به این نکته اشاره کنم که صرف‌نظر از روش و نحوه تامین مالی پروژه‌های صنعت برق، ماهیت متفاوت صنعت برق و وجود برخی تمایزها نسبت به سایر صنایع سبب شده است که سرمایه‌گذاری در این صنعت براساس قواعد خاص خود و در نظرگرفتن برخی ملاحظات انجام پذیرد. به‌عنوان مثال اگر سرمایه‌گذاری در صنعت برق را با سرمایه‌گذاری در یک مجتمع پتروشیمی مقایسه کنیم، ملاحظه می‌شود که در صنعت پتروشیمی به سهولت می‌توان محصول تولید شده را در بازار داخلی یا خارجی عرضه کرد؛ درحالی‌که درخصوص کالای برق این موضوع اندکی متفاوت است و زیرساخت‌های شبکه سراسری انتقال و توزیع، اتصال شبکه برق به شبکه کشورهای همسایه و سایر عوامل نیز تاثیرگذار است. تلاشی که در این چند ساله توسط همکارانم معطوف به توسعه و تعمیق بازار برق در بورس انرژی شده است، اطمینان‌بخشی به سرمایه‌گذاران برای وجود یک بازار مطمئن با ظرفیت نقدشوندگی بالا جهت فروش محصول و بازگشت سرمایه آنان بوده است.

در حال حاضر بیشتر معاملات برق در شرکت مدیریت شبکه برق ایران انجام می‌شود؛ به همین دلیل وجوه پرداختی مستقیما به شرکت‌های صنعت برق تعلق نگرفته و وزارت نیرو در این مسیر به عنوان واسطه عمل می‌کند. واسطه‌گری وزارت نیرو منجر به افزایش بدهی به شرکت‌ها می‌شود؛ با این وجود چرا تاکنون معاملات برق به بورس انرژی ایران منتقل نشده است تا ارتباط مالی بی‌واسطه در معاملات تحقق یابد؟

باتوجه به مشکلات متعدد به‌ وجود آمده درخصوص حضور و فعالیت انحصاری بخش دولتی در صنعت برق، این صنعت از دهه 1980 در سطح جهان به سمت خصوصی‌سازی حرکت کرده است و باتوجه به اینکه این راهکار، کوتاه‌ترین راه برای فراهم آوردن فضای رقابتی و همچنین توسعه صنعت برق است، کشورهای زیادی اقدام به واگذاری اغلب فعالیت‌های دولتی به بخش خصوصی کرده‌اند.   

بر همین اساس در اروپا، آمریکا و آسیا بازارها و بورس‌های متعددی با هدف فراهم آوردن فضای رقابتی و کشف قیمت منصفانه برق تشکیل شده‌اند. در ایران نیز بعد از تجربه فعالیت شرکت مدیریت شبکه برق ایران، بازار برق بورس انرژی با هدف فراهم آوردن فضایی رقابتی و منصفانه درراستای کشف قیمت برق، حذف واسطه‌ها در معاملات برق و مشارکت مستقیم فعالان این حوزه راه‌اندازی شده است.

هرچند تاکنون جلسات و مکاتبات متعددی با وزارت نیرو و نهادهای ذیربط در آن وزارت‌خانه انجام پذیرفته است، منتهی عبور صنعت برق از ساختار فعلی و انتقال حجم قابل توجه معاملات برق به بازار برق بورس انرژی ایران امری زمان‌بر بوده و نیازمند در نظر گرفتن برخی ملاحظات است. 

ملاحظه اصلی و محدودکننده در زمینه انتقال حجم قابل توجه معاملات به بورس انرژی، عدم امکان تخصیص منابع مالی کافی توسط وزارت نیرو جهت تسویه نقدی معاملات است. همانطور که می‌دانید تسویه معاملات در بورس تابع شرایط و قوانین خاصی است که درصورت فراهم شدن منابع مالی کافی، امکان انتقال حجم قابل توجه از معاملات برق به بورس انرژی ایران وجود دارد.

باتوجه به اینکه مشکل اصلی صنعت برق نبود شفافیت در قیمت تمام‌شده آن است، بورس انرژی ایران چه راهکاری برای حل این مشکل پیشنهاد می‌دهد یا کدام ارگان را مسئول می‌داند؟

به‌طور کلی روش‌های متعددی برای قیمت‌گذاری کالاها وجود دارد که یکی از این روش‌ها قیمت‌گذاری برمبنای بهای‌ تمام‌شده است. منتهی هدف از شکل‌گیری بازارها به‌صورت کلی و به‌صورت خاص در حوزه انرژی برق، تعیین قیمت بر مبنای سازوکارهای بازارمحور است. زیرا قیمت کشف‌شده براساس مکانیسم عرضه و تقاضا، تمامی ملاحظات از قبیل بهای تمام‌شده تولید، نیاز به نقدینگی، ارزش زمانی پول، فرصت‌های تولید، پروژه های توسعه‌ای در دست اجرا، عرضه، تقاضا و ... را در نظر گرفته و قیمت تعادلی را بر اساس این موارد ارائه می‌دهد.

لازم به ذکر است تعیین ارزش کالای برق بر اساس بهای تمام‌شده، درکنار توجه به محدودیت‌های ذاتی اطلاعات حسابداری، نیازمند وجود سیستم مالی قوی در حوزه گزارش‌دهی و انتشار صورت‌های مالی در حوزه برق و همچنین محاسبه بهای تمام‌شده به صورت دقیق است؛ بنابراین با شرایط موجود نمی‌توان نظام قیمت‌گذاری کالای برق را برمبنای بهای تمام‌شده گذاشت و لازم است در این زمینه از سازوکارهای بازار محور که نسبت به سایر روش‌ها ارجح است، استفاده شود.

همانگونه که مستحضر هستید بخش مهمی از برق مورد نیاز توسط نیروگاه‌های خصوصی تولید می‌شود و تنها خریدار آن وزارت نیرو (شامل شرکت‌های توزیع نیروی برق) است. با توجه به اینکه شرکت‌های توزیع هنوز خصوصی نشده‌اند، بورس انرژی در معاملات چه نقشی می‌تواند ایفا کند؟

با آغاز بحث‌هایی در زمینه خصوصی‌سازی صنعت برق و لزوم ایجاد بازاری رقابتی برای برق، شرکت مدیریت شبکه ایران در آبان‌ماه سال 1382 با مشارکت سه بازیگر اصلی در این حوزه (تولید‌کنندگان، توزیع‌کنندگان و شرکت مدیریت شبکه) راه‌اندازی شد. روند کار در این بازار به این صورت است که شرکت مدیریت شبکه به عنوان آژانس خرید (با انحصار خرید) در سمت تقاضای بازار، خرید برق را برای شرکت‌های توزیع نیروی برق انجام می‌دهد و شرکت‌های مذکور هیچ‌گونه نقشی در قیمت‌دهی در این بازار ایفا نمی‌کنند؛ درحالی‌که با آغاز فعالیت شرکت بورس انرژی ایران از اسفندماه سال 1391، شرکت‌های توزیع نیروی برق نیز در این زمینه فعالیتی مستقل یافتند؛ در حال حاضر 39 شرکت توزیع نیروی برق به صورت فعال در سمت خرید بازار برق این بورس حضور دارند و برای نخستین بار فرآیند قیمت‌دهی را انجام می‌دهند.

بنابراین وضعیت موجود در بورس انرژی ایران بسیار بهتر از شرایط قبل از آن است. وانگهی تلاش‌های زیادی نیز جهت متنوع کردن خریداران با حضور شرکت‌های خرده‌فروشی و مصرف‌کنندگان بزرگ در بورس انرژی و وزارت نیرو در حال پیگیری است. همچنین لازم به ذکر است به‌منظور ایجاد انگیزه و افزایش کارایی، هم‌اکنون شرکت‌های توزیع نیروی برق در قالب طرح تخصیص منابع مالی شرکت‌های تولید و توزیع نیروی برق، که مرحله نخست آن از تیر سال 93 آغاز شد، بخشی از نقدینگی خود را از طریق انجام معامله در بورس انرژی ایران دریافت می‌کنند.

چرا بورس در معاملات برق هنوز به صورت فراگیر فعال نشده است؟

عموما طرح‌ها در بورس انرژی ابتدا به صورت پایلوت اجرا شده و پس از مرتفع شدن مشکلات احتمالی و همچنین اطمینان از موفقیت طرح، به صورت کلی اجرا می‌شود؛ کمااینکه ما بازار برق بورس انرژی ایران را در ابتدا با 11 شرکت توزیع به صورت پایلوت آغاز کردیم و به‌مرور تمامی 39 شرکت توزیع نیروی برق در سمت خرید حضور یافتند. همچنین لازم به ذکر است درخصوص مشارکت مستقیم مصرف‌کنندگان بزرگ در بازار برق بورس انرژی نیز کار به صورت پایلوت با چند مصرف‌کننده و شرکت تولید نیروی برق در حال پیگیری است که پس از اجرای موفقیت‌آمیز، درخصوص سایر مصرف‌کنندگان و شرکت‌های تولید نیروی برق نیز اجرایی می‌شود.

از آنجا که برق یک خدمت عمومی است، علاوه بر یک بازار سالم به یک واحد رگولاتوری به‌عنوان ناظر و تعدیل‌کننده قیمت‌ها نیازمند است. به‌ عقیده شما همکاری بورس و واحد رگولاتوری می‌بایست با چه مکانیسمی اتفاق بیافتد؟

نهاد تنظیم مقررات در حوزه برق در بیشتر کشورها یک نهاد مستقل از خریداران و فروشندگان بوده و با سیستم دولتی و بورس‌ها در ارتباط است. رسالت نهاد تنظیم مقررات با فرض اینکه برق را کالای عمومی فرض‌ کنیم، حمایت از منافع عمومی است و درضمن (اگر برق را کالای خصوصی در نظر بگیریم) حمایت از مشارکت‌کنندگان بازار برق (اعم از خریداران و فروشندگان) است. بر این اساس بورس انرژی ایران و نهاد تنظیم مقررات در این حوزه هم‌راستا و هم هدف هستند و بایستی با ایجاد تعاملات بسیار نزدیک، درجهت نیل به منافع ذکرشده حداکثر تلاش خود را به‌کار بندند. خوشبختانه بورس انرژی ایران، سازمان بورس و اوراق بهادار ـ‌به‌عنوان ناظر بر فعالیت بورس‌هاـ و شورای رقابت، باهم تعاملات خوبی داشته و دارند. امیدواریم با همکاری مجموعه‌های مذکور تامین هم‌زمان منافع مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان برق به بهترین نحو ممکن محقق شود.

در پایان اگر نکته‌ای ناگفته مانده است لطفا اشاره فرمایید.

یکی از خاستگاه‌های اصلی و اهداف اولیه تاسیس بورس انرژی ایران تشکیل و تاسیس بازاری رقابتی برای برق بوده است. برهمین اساس کالای برق نیز جزء اولین کالاهای معاملاتی بورس انرژی ایران بوده است. منتهی متاسفانه به دلایلی سهم برق همچنان در بورس انرژی قابل توجه نیست. به نحوی که در سال گذشته کمتر از 10 درصد از معاملات برق کشور در این بورس انجام پذیرفت و در حال حاضر از کل معاملات صورت‌گرفته در این بورس، تنها 18 درصد از معاملات مربوط به برق است. بنابراین امیدواریم با همکاری نهادهای ذیربط در وزارت نیرو و سایر نهادهای تصمیم‌گیرنده و تصمیم‌ساز، توسعه و تعمیق معاملات بازار برق بورس انرژی ایران با سرعت و اهتمام بیشتری انجام پذیرفته و به زودی شاهد انجام بخش قابل توجهی از معاملات برق کشور در بازار برق این بورس باشیم.