نقش و ملاحظات نیروگاه‌های خودتأمین در توسعه صنعت برق کشور

به گزارش برق نیوز، تأمین پایدار انرژی برق به عنوان شریان حیاتی صنایع و اقتصاد ملی، همواره یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های برنامه‌ریزان و مدیران بخش صنعت و انرژی کشور بوده است. طی سال‌های اخیر و با رشد مصرف، فرسودگی بخشی از شبکه تولید و توزیع برق و حتی ناترازی جدی میان عرضه و تقاضا، نیاز به راهکار‌های جدیدتر و کارآمدتر برای تداوم تولید برق بیش از پیش احساس می‌شود. یکی از مهم‌ترین این راهکار‌ها که در کشور‌های مختلف نیز به شکلی فراگیر مورد توجه قرار گرفته، توسعه نیروگاه‌های خودتأمین است.

نیروگاه‌های خودتأمین چیست و چه کارکردی دارد؟

نیروگاه خودتأمین گونه‌ای از واحد‌های تولید برق است که هدف نخست آن تأمین برق مجموعه صنعتی یا تجاری خاصی است که همان نیروگاه در آن احداث می‌شود. این نیروگاه‌ها بسته به شرایط و نوع صنعت، یا به طور کامل با شبکه سراسری برق بی‌ارتباط‌اند (مدل جزیره‌ای) و تمام نیاز برق، حرارت، برودت و حتی آب شیرین مجموعه را به صورت مستقل تأمین می‌کنند، یا به عنوان نیروگاه‌های متصل به شبکه افزون بر تأمین نیاز داخلی خود، مازاد تولید خود را به شبکه سراسری تزریق و در مواقع نیاز از شبکه برق دریافت می‌کنند. این مدل‌ها اغلب توسط صنایع بزرگ، بیمارستان‌ها، مراکز تجاری و گاه مناطق دور از زیرساخت برق سراسری مورد استفاده است و هدف اصلی از طراحی آنها، پاسخ سریع و مطمئن به نیاز‌های انرژی مجموعه به ویژه در شرایط اوج مصرف یا قطع احتمالی برق است.

این مدل تأمین انرژی، به خصوص برای صنایع مهمی که وابستگی شدیدی به استمرار برق دارند (مانند فولاد، سیمان، آلومینیم و خودروسازی)، اهمیت مضاعفی یافته است. حتی در سال‌های اخیر و به موجب ماده ۴ قانون "مانع‌زدایی از توسعه صنعت برق"، صنایع بزرگ انرژی‌بر موظف شده‌اند بخشی از برق مصرفی خود را از محل نیروگاه‌های خودتأمین و با استفاده از منابع داخلی خود، تولید نمایند.

مزایا و ضرورت‌های ایجاد نیروگاه‌های خودتأمین

توسعه نیروگاه‌های خودتأمین برای کشور، صنایع و حتی شبکه ملی برق، مزایای قابل توجهی به دنبال دارد:

- افزایش پایداری عرضه برق صنعت و کاهش ریسک ناشی از خاموشی‌ها
- صرفه‌جویی در هزینه انرژی (درصورت وجود مشوق‌ها و زیرساخت مناسب زیرساخت قیمتی)
- افزایش بهره‌وری و ارزش کسب‌وکار و حفاظت از سرمایه‌گذاری‌ها به واسطه تداوم تولید
- توانایی فروش مازاد برق به شبکه یا بازار برق و بهبود بازگشت سرمایه
- کاهش ردپای زیست محیطی، به ویژه در نیروگاه‌هایی که مبتنی بر منابع تجدیدپذیر (خورشیدی یا بادی) هستند
- کمک به مدیریت بار شبکه ملی برق در شرایط اوج مصرف و جلوگیری از وارد شدن فشار به شبکه ملی.

در همین حال، طبق سیاست‌های ملی، دولت مکلف است زمینه پشتیبانی، تخصیص سوخت و ساختار‌های لازم برای ایجاد این نیروگاه‌ها را با همکاری وزارتخانه‌های ذیربط فراهم کند.

محدودیت‌ها و چالش‌های توسعه نیروگاه‌های خودتأمین

در کنار این مزایا، توسعه نیروگاه‌های خودتأمین با محدودیت‌ها و دشواری‌های جدی رو به روست که نمی‌توان از آن چشم‌پوشی کرد:

۱. هزینه سرمایه‌گذاری اولیه و نگهداری: احداث، تجهیز و نگهداری نیروگاه، به‌ویژه برای صنایع کوچک و متوسط، به سرمایه‌گذاری قابل توجهی نیاز دارد. هزینه کنترل، تعمیرات و نیروی انسانی متخصص نیز افزون‌بر سرمایه اولیه، بار مالی مستمر به وجود می‌آورد.
۲. قیمت تمام‌شده برق تولیدی: با توجه به قیمت سوخت‌های فسیلی به ویژه گاز، و تعرفه نسبی بالای سوخت نیروگاه‌های خصوصی نسبت به یارانه برق شبکه سراسری، بهای تمام‌شده برق تولیدی از بسیاری از نیروگاه‌های خودتأمین بالاتر از نرخ برق تأمین شده از شبکه است. این مسأله بعضاً صرفه اقتصادی ایجاد نیروگاه را زیر سؤال می‌برد.
۳. مشکلات فروش برق مازاد: در مواردی شاهد بوده‌ایم که برق مازاد تولید شده توسط صنایع، طبق توافق با وزارت نیرو، تحویل شبکه سراسری شده، اما در تأمین برق متقابل یا بازگشت سرمایه و یا دریافت تعهدات مالی، مشکلات متعددی ایجاد شده است. این عدم تحقق تعهدات باعث کاهش انگیزه سرمایه‌گذاری و حتی تعطیلی برخی نیروگاه‌های کوچک بخش خصوصی گشته است.
۴. عدم اطمینان نسبت به تأمین پایدار سوخت: به‌ویژه در فصول سرد سال، تأمین گاز نیروگاه‌های کوچک فاقد اولویت است و این معضل می‌تواند زمینه توقف اجباری تولید برخی صنایع را ایجاد کند.
۵. ضعف زیرساخت‌های شبکه توزیع و انتقال برق: در بسیاری از نقاط کشور به دلیل ناترازی شبکه توزیع و فرسودگی تجهیزات، امکان فروش سریع و مطمئن برق مازاد نیروگاه‌های خودتأمین به شبکه یا بهره‌برداری کامل از ظرفیت تولید فراهم نیست.
۶. مقررات، مالکیت و ضمانت سرمایه‌گذاری: در برخی مقررات، به صراحت مالکیت طرح، مسئولیت سرمایه‌گذاری اولیه و چگونگی تخصیص حقوق صرفه‌جویی سوخت یا صادرات برق مازاد شفاف نیست که موجب سردرگمی و ریسک سرمایه‌گذار خصوصی می‌شود.
۷. عدم وجود مشوق‌های کافی: نبود تعرفه‌های حمایتی و یا یارانه‌ای مناسب برای سوخت باعث می‌شود سرمایه‌گذاران بخش خصوصی یا صنعتی به سرمایه‌گذاری در بازارهایی، چون طلا و ارز رغبت بیشتری نشان دهند تا ورود به حوزه پرریسک نیروگاه‌سازی.

نکاتی درباره نقش نیروگاه خودتأمین در سیاست‌گذاری انرژی کشور

با توجه به نکات فوق، تأکید می‌شود که توسعه نیروگاه‌های خودتأمین می‌تواند در کوتاه‌مدت به حفظ پایداری برق صنایع و کاهش هزینه‌های توقف تولید کمک کند. اما این نیروگاه‌ها به هیچ عنوان نمی‌تواند جایگزین توسعه و نوسازی شبکه تولید و توزیع برق کشور شود. اتکا صرف به این صنایع در بلندمدت ممکن است برای اقتصاد ملی چالش‌آفرین باشد، چرا که فشار قیمتی بر تولید، رقابت‌پذیری صنایع را کاهش داده و به تضعیف توان اقتصاد مولد می‌انجامد.

پیش‌برد سیاست‌های توسعه برق کشور باید ترکیبی از نوسازی نیروگاه‌های فرسوده، توسعه نیروگاه‌های جدید ملی (حرارتی و تجدیدپذیر)، کاهش میزان تلفات شبکه، افزایش بهره‌وری صنایع و ترغیب صنایع بزرگ به ایجاد نیروگاه‌های خودتأمین در قالب برنامه‌ای جامع باشد. تنها با اتخاذ سیاست‌های متوازن و مبتنی بر واقعیات اقتصادی، فنی و اجتماعی می‌توان انتظار داشت که هم پایداری برق برای صنعت تأمین شود و هم پایه‌های توسعه پایدار صنعت برق کشور تقویت گردد؛ لذا پیشنهاد می‌شود ضمن ادامه حمایت از احداث و بهره‌برداری نیروگاه‌های خودتأمین برای صنایع بزرگ و حیاتی، سیاست‌گذاران با بازنگری و اصلاح تعرفه‌های سوخت و برق، ایجاد ضمانت اجرایی برای فروش برق مازاد و تأمین مطمئن سوخت، شرایط لازم برای جذب سرمایه‌گذاران و مشارکت واقعی بخش خصوصی را فراهم، و اولویت را همچنان بر توسعه و تقویت زیرساخت‌های ملی برق حفظ کنند. استمرار رشد اقتصادی کشور در گرو دستیابی به امنیت انرژی همه‌جانبه و هوشمندانه است؛ در این مسیر، نیروگاه‌های خودتأمین همچنان نقش تکمیلی، اما مهمی خواهند داشت، مشروط بر آنکه به عنوان بخشی از راه‌حل جامع ملی به آنها نگریسته شود.

حیدر ربیعی
استاد دانشگاه تهران و مشاور استراتژی‌های مالی، اقتصادی و سرمایه گذاری