نقدی بر رویکردها و روشهای اجرای طرح فهام

سرویس صنعت برق نیوز: طرح فهام طرحی است که جهت هوشمند سازی شبکه برق ایران در اوائل مرداد 88  و در آخرین روزهای کاری دولت نهم به تصویب هیئت دولت رسید و توسط وزارت نیروی دولت دهم جهت اجرا به شرکت سابا ابلاغ گردید و در دولت یازدهم به مرحله اجرا رسید. با توجه به آنکه این طرح در مراحل اولیه اجرا قرار دارد و با توجه به آنکه طرحهای مصوب دولت احمدی نژاد عموما با شتابزدگی و بدون تفکر و مطالعه و برنامه ریزی و کار کارشناسی کافی و با رویکرد نادرست به تصویب رسیده؛ لذا تجدید نظر در عموم آنها و خصوصا در این طرح لازم به نظر می رسد.

هدف از طرح این نقد  آن نیست که این طرح نباید اجرا شود چون سرمایه و وقت زیادی تا کنون مصروف آن شده ؛ بلکه هدف اصلاح اهداف و رویکردها و روشهای اجرای این طرح  است و اینکه این طرح ملی باید چگونه اجرا شود تا در جهت تحقق نیازها و اولویتهای صنعت برق و منافع ملی و توسعه کشور و تحول صنعت برق کشور و بهینه سازی مصرف برق باشد.

طرح هوشمند سازی شبکه برق و طرح هوشمند سازی جایگاههای سوخت و صدور کارتهای هوشمند سوخت برای خودروها  و طرح هدفمندی یارانه ها یک زنجیره سه گانه مرتبط و متصل به هم بودند که اجرای آنها در دولت پیشین شروع شد ولی اجرای آن در دولت یازدهم به زیر سوال رفت و در نتیجه این زنجیره از هم گسسته شد. بطوریکه اجرای طرح هدفمندی یارانه ها عمدتا متوقف و کارتهای هوشمند سوخت ابطال گردید اما طرح هوشمند سازی شبکه برق(فهام) همچنان تداوم یافت چون هنوز به مرحله اجرا و بهره برداری نرسیده بود. با توجه به آنکه این طرح عمدتا با رویکرد اجرای طرح هدفمندی یارانه ها طراحی شده و این طرح درحال حاضر دیگر موضوعیت ندارد لذا لازم است تا اهداف و رویکردهای طرح فهام هم مورد بررسی و ارزیابی مجدد قرار گیرد تا همانند طرح هوشمند سازی جایگاههای سوخت و کارتهای هوشمند سوخت بلا استفاده و بیفایده نشود.

طرح فهام عمدتا با رویکرد قطع و وصل برق مشترکین از راه دور طراحی شده است درصورتیکه رویکرد اصلی هوشمند سازی شبکه برق در دنیا این نیست. ایجاد شبکه برق هوشمند امروزه در کشورهای پیشرفته و صنعتی قدم به قدم  همپای توسعه انرژیهای نو و مولدهای تولید پراکنده در حال گسترش است زیرا اینها طرح هائی مکمل و هم نیاز و وابسته به یکدیگرند. اما در کشور ما که تولید انرژی ها نو و مولدهای تولید پراکنده هنوز درآغاز راه است و مراحل جنینی خود را طی می کند و بصورت خیلی جدی مطرح نیست ؛ طرح هوشمند سازی شبکه برق هم بعنوان یک نیاز ضروری و فوری و الویت دار مطرح نیست بلکه بیشتر یک بعنوان یک طرح فانتزی و نمایشی به ارث رسیده از دولت پیشین و مانده روی دست دولت کنونی مطرح است.

در حالیکه صنعت آب و برق با بحران افزایش بی رویه مصرف و قیمتهای غیر واقعی و بدهی پیمانکاران و زیان انباشته و تلفات انرژی و پیک تابستان و بحران های طبیعی مانند ریزگردها و بی آبی و کاهش تولید انرژی برقآبی دست به گریبان است ضرورت دارد که منابع مالی ناکافی آن در طرح هائی هزینه شود که اهمیت و الویت و بازدهی بیشتری دارند. به نظر من طرح فهام با روشی که اکنون در حال انجام است به جز به اتلاف منابع مالی صنعت برق نتیجه دیگری در بر ندارد و بهره وری صنعت برق را کاهش و زیان و بدهی آنرا افزایش خواهد داد و لذا لازم است تا این طرح و اهداف و روشهای اجرای آن مورد بازبینی مجدد قرار گیرد.

مدیریت بار ؛ کاهش پیک بار و تلفات انرژی و پاسخگوئی بار در سمت تقاضا و ایجاد ارتباط دوسویه بین دو سمت عرضه و تقاضا و ارسال و دریافت پیام و ایجاد دولت الکترونیک  بعنوان اهداف اصلی این طرح مطرح شده ولی با روش اجرای موجود  اهداف ذکر شده هرگز محقق نمی شوند. زیرا مدیریت بار در سمت شبکه از سوی شرکت های توزیع تنها از طریق مونیتورینگ و قرائت از راه دور پستهای عمومی توزیع برق ممکن می شود امری که متاسفانه بعنوان اولویت طرح فهام اصلا مطرح نیست و تصمیم گیری در این مورد بخاطر مشکلات و موانع موجود در سر راه آن به اختیار و تصمیم شرکتهای توزیع واگذار شده و شرکتهای توزیع هم به جز شرکت توزیع برق مشهد که همواره در همه امور مبتکر و سرآمد و پیشگام بوده بقیه هیچ اهمیت و اولویتی برای انجام این امر مهم قائل نبوده و یا به اهمیت و ضرورت آن واقف نیستند.

به این ترتیب  در یک الویت گذاری نادرست و نامنطبق با نیازهای صنعت برق فاز اول طرح فهام بجای آنکه برای تراسنها و پستهای عمومی انجام شود برای مشترکین دیماندی و پستهای اختصاصی انجام می شود چرا که نصب کنتور هوشمند برای مشترکین دیماندی فقط مستلزم یک جایگزینی ساده است در حالیکه نصب آنها برای پستهای عمومی توزیع بخاطر نداشتن ترانس جریان روی باسبار اصلی فشار ضعیف اغلب با مشکل مواجه است. لذا با اجرای وارونه طرح ؛ مدیریت بار و انرژی در سمت شبکه و از سوی شرکتهای توزیع هرگز ممکن نمی شود. و این بزرگترین انحراف در اجرای طرح فهام است.

چراغی که به خانه روا است به مسجد حرام است. وقتی پستهای عمومی توزیع فاقد هرگونه وسیله اندازه گیری و ثبت و ارسال پارامترهای الکتریکی هستند طبیعی است که نصب کنتورهای هوشمند برای آنها واجبتر و لازمتر و اولی تر است تا برای مشترکین دیماندی که همگی دارای کنتور بوده و  اکثرا هم مجهز به کنتور دیجیتالی هستند و مشکلی در اندازه گیری و قرائت کنتورهای آنها وجود ندارد و از طریق کنتورخوانان این کار بصورت روتین انجام می شود همانطور که برای میلیونها مشترکین عادی دیگر انجام می شود.

با نصب حدود 300 هزار کنتور هوشمند در پست های توزیع عمومی زمینی و هوائی موجود کل شبکه توزیع برق کشور در کوتاهترین زمان و با کمترین هزینه مونیتور و قرائت از راه دور خواهد شد و با انجام این مهم شرکتهای توزیع از این پس خواهند توانست بدون نیاز به مراجعه حضوری به پستها ؛ بارترانسها و انرژی تحویلی به آنها و کیفیت توان و حوادث قطع و وصل را از راه دور مشاهده و شبکه را مونیتور و بار را مدیریت و انرژی و تلفات را پایش کنند. اما با نصب این تعداد کنتور برای مشترکین دیماندی تنها 1% از کل مشترکین کشور دارای کنتور هوشمند خواهند شد و با این روند 100 سال طول خواهد کشید تا کل 30 میلیون مشترک موجود دارای کنتور هوشمند شوند. به نظر مسئولین صنعت برق کدام راه عاقلانه تر است؟

اگر هدف از اجرای طرح  فهام آنطور که گفته می شود واقعا مدیریت بار شبکه یا پاسخگو کردن بار در سمت مشترکین باشد حال این سوال پیش می آید که وقتی شرکتهای توزیع نخواهند یا نتوانند حدود 300 هزار پست عمومی خود را مونتیور و مدیریت کنند آنگاه چگونه خواهند توانست اینکار را در حجمی 100 برابر و برای 30 میلیون مشترک خود انجام دهند؟ مونیتورینگ 30 میلیون مشترک همانند برداشتن سنگ بزرگ علامت نزدن است یا همانند باد کردن شیپور از سر گشاد آن است که هیچگاه صدایش در نمی آید. مونیتورینگ و قرائت از راه دور این حجم از  مشترک با برداشت و ثبت حجم زیادی از اطلاعات مربوط به هر مشترک عملا نه ممکن است و نه مفید. زیرا  به حجم زیادی از نیروی انسانی بسیار بیشتراز ماموران کنتورخوان نیاز دارد در حالیکه شرکتهای توزیع توان پردازش و تحلیل همین حجم محدود از اطلاعات موجود در نرم افزار حوادث (اینوکس) را هم ندارند آنگاه با این حجم سنگین از اطلاعات برداشت شده از مشترکین دارای کنتور هوشمند در اینده قرار است آنها چه کنند و به چه هدف و نتیجه ائی برسند؟

اجرای طرح فهام در پستهای عمومی ؛ شرکتهای توزیع را قادر به مونیتورینگ و قرائت از راه دور پستها و مدیریت بار و پایش تلفات و طراحی و بهره برداری بهینه شبکه می نماید. مدیریت بار پیک و بار راکتیو و نامتعالی بار فازها مهمترین مولفه های  مدیریت بار هستند. با مدیریت بار راکتیو و نامتعادلی بار در پستهای عمومی از طریق جابجائی بار بین فازها و فیدرها و ترانسها می توان به افزایش ظرفیت و کاهش بار پیک شبکه کمک کرد. در حال حاضر که پستهای عمومی فاقد هر گونه لوازم اندازه گیری و ثبات بار و سیستم مونیتورینگ و قرائت از راه دور هستند شرکتهای توزیع هیچگونه کنترل و مدیریت سیستماتیکی بر روی بار و شبکه خود ندارند.

در  حال حاضر برای مدیریت بار معمولا راکتیو خازن بصورت دستوری و گتره ائی و بدون اندازه گیری و بی مطالعه و بدون انجام محاسبات مهندسی کافی در شبکه های توزیع نصب می شود چون هیچ وسیله اندازه گیری برای سنجش ضریب قدرت ترانس قبل و بعد از نصب خازن وجود ندارد و با این روش نه تنها بار راکتیو مدیریت و حذف نمی شود بلکه با ترکیدن سریع خازنها و سوختن وسایل برقی مشترکین دراثر اضافه ولتاژ باری مضاعف بر روی دوش بهره برداران شبکه های توزیع افزوده می شود.

این تصور و تفکر و رویکردی اشتباه و غیر مدرن و عقب مانده است که کسی با قطع برق یا کاهش اجباری و موقت توان مصرفی مشترکین از راه دور بخواهد مدیریت بار و مصرف و پیک سائی کند. بهترین و معقول ترین و اقتصادی ترین و مدرن ترین روش مدیریت بار پیک در سمت تقاضا نصب کنتورهای سه تعرفه برای مشترکین عادی است. استفاده از کنتورهای هوشمند به این منظور استفاده از یک روش مدرن برای هدفی غیر مدرن و ناشی از عقب ماندگی ذهنی طراحان این طرح است. همانطور که کارت هوشمند سوخت نتوانست کمکی به بهینه سازی مصرف سوخت خودروها کند هوشمند سازی شبکه برق با رویکرد و روش حاضر هم یقینا نمی تواند کمکی به بهینه سازی مصرف و مدیریت بار و کاهش تلفات برق کند.

قطع برق از راه دور یا کاهش اجباری توان مصرفی مشترکین در ساعات پیک اسمش مدیریت بار نیست بلکه نقض تعهدات شرکت های برق در تامین مداوم و با کیفیت برق و مغایر با اهداف و مسئولیتها و منافع شرکتهای توزیع و مخالف با حقوق مشترکین و شهروندان است و منجر به مدیریت بار نمی شود زیرا مدیریت بار مستلزم نصب کنتور هوشمند در نقاط مصرف و ارسال مداوم اطلاعات بار و انرژی مصرفی بصورت آنلاین و لحظه ائی برای بهره برداران شبکه و هم مصرف کنندگان است. بطوریکه اطلاعات بار پستها و ترانسها باید برای بهره برداران شبکه و اطلاعات بار مشترکین برای خودشان ارسال شود. ارسال اطلاعات بار مشترکین به درد بهره برداران شبکه برای مدیریت بار نمی خورد و تنها استفاده آن برای بیلینگ و صدور قبض برق است که در این صورت کنتور هوشمند رقیب کنتور خوانها شده و آنها را از کار بیکار خواهد کرد. در زمانی که نیروی کار کشور از بیکاری رنج می برد و دغدغه اول دولت رفع بیکاری است هوشمند سازی شبکه برق با هدف بیکار کردن هزاران کنتور خوان و مامور قطع و وصل مسئله ائی قابل تامل و بحران ساز است.

نصب کنتور هوشمند در پستهای عمومی علاوه بر اندازه گیری بار و انرژی تحویلی و فروخته شده و سنجش و پایش تلفات و کیفیت برق و ثبت اتفاقات در شبکه استفاده و کاربرد مهم دیگری هم دارد و آن راه اندازی بازار خرده فروشی برق در مناطق است. بطوریکه می توان انرژی برق را روی کنتورهای منصوبه در پستهای عمومی به پیمانکاران فروش و تشخیص تحویل داد و آنرا روی کنتورهای مشترکین از آنها تحویل گرفت و با احتساب تلفات درصدی از فروش را بعنوان حق العمل فروش به آنها اختصاص داد . با کاهش حق ا لعمل فروش در هر سال و ایجاد انگیزه اقصادی می توان آنها را به سمت کاهش تلفات سوق داد.    

ایراد یا نقد دوم وارد بر طرح فهام اجرای ناقص آن است و این نقص ناشی از عدم ساخت و تهیه و واگذاری تجهیز داخلی سمت مشترکین یا باصطلاح In- Home Display (IHD) است. مشترکین با نصب کنتورهای هوشمند چگونه خواهند توانست بصورت اختیاری و داوطلبانه بار مصرفی خود را مدیریت کنند در حالی که قرار نیست ابزار مدیریت بار و مصرف (تجهیز سمت مشترک) در اختیار آنها قرار داده شود؟ تجهیز سمت مشترک یک موینتور یا صفحه نمایشگر پرتابل  است که با کنتور هوشمند دارای لینک مخابراتی است و همان اطلاعات اندازه گیری شده توسط کنتور هوشمند را روی صنفحه مونیتور داخلی و جلوی چشم مشترک به نمایش در می آورد و مشترک به وسیله آن می تواند بار و انرژی مصرفی خود را کنترل و مدیریت کند همانند راننده ائی که برای کنترل سرعت اتومبیل خود نیاز به داشتن سرعت سنج در برابر چشمان خویش دارد و لذا این تجهیز جزو وسایل ضروری و اولیه هر اتومبیل امروزی است و نمی توان آنرا جزو وسایل غیر ضروری و سفارشی یا آپشن محسوب کرد. تا آنجا که من می دانم برخی از شرکت های عرضه انرژی برق و گاز اروپائی مثل شرکت برق وگاز انگلیس همزمان با نصب کنتورهای هوشمند این تجهیز را نیز در اختیار مشترکین خود  قراداده اند که به کمک آن می توانند مصارف برق و گاز خود و بهای آنرا بصورت همزمان و آنلاین مشاهده و مدیریت و انتخاب کنند.

کنتورهای هوشمند فقط به شرط دارا بودن این تجهیز و قرار دادن آن در اختیار مشترک برای مدیریت بار در سمت تقاضا کاربرد خواهند داشت در  حالیکه این مسئله در ضمن اهداف اولیه و طرح توجیهی فهام در ذیل برنامه های داوطلبانه و اختیاری پاسخگوئی بار(DR) دیده شده و در معماری کنتورهای هوشمند طرح فهام هم واسط ارتباطی MI5   جهت ارتباط با تجهیز داخلی سمت مشترک پیش بینی و طراحی  گردیده اما این تجهیز درعمل حذف شده و طراحی و ساخت آن توسط کنتورسازها و سفارش و تهیه آن توسط شرکتهای توزیع الزامی نشده و در اختیار مشترکین گذاشته نشده بلکه بعنوان یک تجهیز سفارشی (آپشن) در نظر گرفته شده و در عمل هم با توجه به عدم لزام کنتور سازها و عدم اهتمام شرکتهای توزیع و عدم اطلاع مشترکین از این تجهیز عملا تجهیز سمت مشترکین وجود خارجی نداشته و در طرح فهام به فراموشی سپرده شده است و لذا پاسخگوئی داوطلبانه بار (DR) و مدیریت بار در سمت تقاضا در طرح فهام عملا منتفی و تعطیل است.

با وجود دو اشکال مذکور کنتورهای هوشمند طرح فهام کارآئی و کاربرد خود جهت مدیریت بار در سمت عرضه (شبکه) و هم پاسخگوئی بار در سمت تقاضا (مشترک)  را عملا از دست داده و کاربرد و استفاده آن منحصر به قطع برق مشترکین یا کاهش قدرت موقت انشعابات در ساعات پیک می گردد. مسئله مهم در امر مدیریت بار این است که هر یک از دو طرف عرضه و تقاضا باید مسئول مدیریت بار در سمت خویش بوده و هیچیک نباید مسئول مدیریت بار در سمت دیگر باشند.

مسئولیت مدیریت بار در سمت شبکه بر عهده شرکتهای برق و بهره برداران شبکه های توزیع است امری که در طرح فهام مورد غفلت یا تغافل واقع گردیده و شرکتهای توزیع بجای انجام وظیفه خود در امر مدیریت بار و تلفات قرار است بطور معکوس انجام وظیفه میلیونها مشترک را بر عهده بگیرند. در حالیکه مدیریت بار در سمت تقاضا مربوط به شرکتهای توزیع نیست و جزو حقوق مشترکین است و شرکتهای توزیع باید مقدمه و زمینه و بستر انجام آنرا برای مشترکین مهیا و فراهم کنند.

شرکت های برق نمی توانند و نباید با قطع بار یا کاهش موقت قدرت انشعابات درساعات پیک از طریق نصب کنتورهای هوشمند بجای مشترکین تصمیم بگیرند و بجای آنها مدیریت بار کنند. مشترک باید اگاهی و اطلاعات کافی در مورد میزان و بهای مصرف خود و قدرت تصمیم گیری و انتخاب داشته باشد . اهرم اقتصادی تعرفه در کنار فناوری اطلاع رسانی آنلاین به مشترکین تنها ابزارهای قانونی و شناخته شده و کارآمد و معمول در کشورهای پیشرفته دنیا برای مدیریت داوطلبانه و اختیاری بار در سمت مشترکین هستند امری که آن هم در طرح فهام مورد بی توجهی قرار گرفته است. به این دو علت طرح فهام به نظر من ناکارآمد و فاقد بهره وری و اتلاف سرمایه و منابع مالی صنعت برق است.
حسین ارغوانی-کارشناس توزیع برق