مقدمه ای بر بازار برق و خدمات جانبی آن

صنعت برق، اين قلب تپنده صنايع، از شاخص هاي اثرگذار بر وضعيت اقتصادي، اجتماعي، سياسي، فرهنگي و رفاهي جامعه به شمار ميرود. صنعت برق، سالها به عنوان يك خدمت عمومي تلقي مي شد و از همين رو، انحصاري و غيررقابتي بود؛ اما امروز ديگر چنين نيست. صنايع برق جهان در دو دهه گذشته با دگرگونيهاي ساختاري بنياديني همراه شد هاند. برخي انگيز ه هاي اين تجديد ساختار عبارتند از:

- ايجاد محيط رقابتي و جلوگيري از انحصار، با هدف افزايش بهر ه وري، ايجاد حق انتخاب براي مشتريان،

-فراهم كردن شرایط سرمايه گذاري براي سرمايه گذاران محلي و بين المللي شفافيت هزينه ها، با هدف منطقي تر كردن برنامه ريزي توسعه شبكه و تأسيسات برق

-آشكارسازي قيمتها، با هدف واقعي شدن نرخ برق

- جبران كمبود منابع دولتي براي سرماي هگذاري

- تبعيت از قوانين بين المللي، شرايط و پروتكل هاي منطقه اي

- كاهش تصدي گري دولت و تفكيك فعاليت هاي حاكميتي از تصديگري

- ايجاد شرایط باثبات، از حيث قابليت اطمينان و يا نرخ برق

- توسعه مالكيت عمومي از طريق واگذاري سهام شركت هاي بخش برق

- استفاده از منابع حاصل از واگذاري در ساير بخش هاي دولتي

صنعت برق كشور ما نيز، از سا لهاي آغازين دهه هفتاد، تجديد ساختار خود را به تبعيت از تغيير فلسفه مديريت دولتي، بنا نهاد؛ نخست به تمركززدايي تمام عيار همت گماشت؛ آنگاه به خودمختاري نهادهاي نامتمركز پرداخت و سرانجام به جداسازي بنيادي نهادهاي توليد، انتقال، و توزيع دست زد تا همه زمينه هاي لازم براي انحصا رزدايي، مقررات زدايي و خصوصي سازي در صنعت برق فراهم آيد. اين حركتها، همه، به پشتوانه پژوهشهاي ژرف در سطح جهاني و ملي انجام گرفت.

اينك، با تبيين سياست هاي اصل 44 قانون اساسي، حركت تجديد ساختار در اين صنعت شتابي فزاينده يافته و بازار برق ايران كه در ميانه سال 1382 متولد شد، به بلوغ رسيده و همه توان خود را براي برپايي محيطي سالم و رقابتي در خريد و فروش برق بكار گرفته است.

3-2-تاريخچه

شيلي به عنوان نخستين كشوري كه مقررات زدايي را تجربه كرده است، به دليل مشكلات فراوان در ادارة شبكه و نيروگا هها، در سال 1982 رقابت را در بخش توليد صنعت برق پديد آورد. سپس در سال 1992 صنعت برق آرژانتين كه صنعتي ناكار آمد تلقي ميشد به سه بخش توليد، انتقال و توزيع تقسيم شد و يك بازار رقابتي در بخش توليد آن پديد آمد. اين تجربيات در كشورهاي ديگر آمريكاي جنوبي و مركزي مانند بوليوي، پرو، كلمبيا، گواتمالا، السالوادور، پاناما و تاحدودي در برزيل و مكزيك نيز تكرار شد.

در اروپا نيز كشور انگلستان آغازگر اين روند بود، اسكاتلند و ايرلند شمالي تجربيات انگلستان و ولز را دنبال كردند. در منطقة اسكانديناوي نيز بازار ايجاد شده در كشور نروژ به تدريج كشورهاي سوئد، دانمارك و فنلاند را نيز دربرگرفت تا يكي از مهم ترين بازارهاي فعال جهان يعني به روند باز شدن تدريجي EC-92- پديد آيد. پارلمان اروپا در سال 1996 ، با انتشار دستورالعمل 96 بازارهاي ملي برق و دسترسي به شبكة انتقال در 15 كشور عضو، شتاب بخشيد. اسپانيا در 1998 و هلند در 1999 در بخش توليد بازاري كاملاً رقابتي را ايجاد نمودند و اين روند هم اكنون در حال گسترش به كشورهاي شرق اروپا مانند لهستان، روماني و ... است.

در نيوزلند، استراليا و برخي از ايال تهاي كانادا (آلبرتا و اونتاريا) نيز مقرارت زدايي در صنعت برق به عنوان روشي براي افزايش كارايي و كاهش هزينه ها پيشنهاد گرديد و به تدريج به مرحلة اجرا درآمد. ايالات متحدة آمريكا نيز قانو ن هاي مربوط به خصوصي سازي را در بسياري از ايالت ها به تصويب رسانيد و نهايتاً ايالتهاي كاليفرنيا ، پنسيلوانيا ، نيوجرسي و مريلند به عنوان پيشگامان مقررا ت زدايي در آن شناخته شدند؛ هر چند كه بحران سا لهاي 2000 و 2001 در كاليفرنيا از شتاب حركت به سمت مقررات زدايي تا حدودي كاست.

روند مقررا ت زدايي، هم اكنون در بخش هايي از آسيا و آفريقا نيز در حال طي مراحل گوناگون است. صنعت برق در كشورهاي آسياي جنوب شرقي مانند ژاپن، كرة جنوبي، هند، سنگاپور و ... در مراحل متفاوتي از مقررا ت زدايي قرار دارد و در برخي ديگر از كشورها، از جمله جمهوري اسلامي ايران نيز اين روند با ويژگي ها و خصوصيات بومي در حال اجراست[6].

3-3- سرویس های جانبی بازار برق

از بارزترین مشخصات یک بازار که آن را از سایر بازار ها متمایز می کند نوع کالایی است که در آن بازار داد و ستد می شود. در این بازار انرژی و انواع سرویس های جانبی کالا هایی هستند که داد و ستد می شوند که انرژی اساسی ترین کالا و سایر کالاها را در بازار تجدید ساختار یافته تحت عنوان سرویس های جانبی[1] در نظر می گیرند. تعریف کلی این خدمات توسط کمسیون قانون گذاری انرژی فدرال آمریکا (FERC) به صورت زیر است:

سرویس های مورد نیاز برای پشتیبانی از انتقال انرژی الکتریکی از محل فروشنده و یا تامین کننده به محل خریدار، با یا مشترک.

در ساختار سنتی بمدت چندین دهه تامین سرویس های جانبی بخشی از بهره برداری عادی سیستم بود و هزینه های تامین و مدیریت آنها بصورت یکجا در تعرفه های مشترکین در نظر گرفته می شد در حالی که در سیستم تجدید ساختار یافته و ایجاد انواع بازار های رقابتی این خدمات جانبی هم از اهمیت بالایی برخوردار شدند.

در بعضی از بازار ها فقط 2 یا 3 نوع سرویس جانبی وجود دارد در حتلی که در برخی دیگر تعداد آنها بسته به نوع بازار بیشتر است.مهمترین این سرویس ها که توسط کمسیون قانون گذاری انرژی فدرال آمریکا تعریف شده اند بصورت زیر است[19]:

1- برنامه ریزی و کنترل سیستم

2- تنظیم فرکانس

3- رزرو چرخان

4- رزرو غیرچرخان

5- رزرو تکمیلی یا جایگزین

6- عدم توازن انرژی

7- کنترل ولتاژ و تامین توان راکتیو

8- جبران تلفات

9- سروی های راه اندازی مجدد شبکه

10- سرویس های پایداری